Kwas foliowy, czyli witamina B9
Kwas foliowy określany także jako witamina B9, został odkryty w latach 30. XX wieku. Od tego czasu cieszy się niesłabnącym zainteresowaniem badaczy i naukowców, ponieważ ma on wielokierunkowe działanie na nasz organizm. Wykazuje dużą aktywność biologiczną, przez co wpływa m.in. na metabolizm komórek. Jego niedobory mogą prowadzić do poważnych skutków, w tym być zagrożeniem dla życia, zwłaszcza ze względu na niebagatelny wpływ na wady cewy nerwowej, choroby układu sercowo-naczyniowego czy neurodegeneracyjne, a także niedokrwistość megaloblastyczną.
Kwas foliowy – gdzie występuje?
Kwas foliowy należący do całej grupy folianów, znajduje się naturalnie w warzywach. W Polsce przykładowo, aż 25% spożywanego kwasu foliowego ma swoje pochodzenie właśnie w warzywach. A które z nich zawierają najwięcej tego związku? Kwas foliowy występuje w dużych ilościach w warzywach surowych lub krótko gotowanych, takich jak: brokuły, jarmuż, szpinak, szparagi, brukselka, sałata oraz kapusta włoska. Dużą zawartość folianów mają ponadto rośliny strączkowe (np. fasola i groch), drożdże oraz pełne ziarna zbóż.
Foliany znajdują się nie tylko w warzywach, ale i produktach pochodzenia zwierzęcego, a zwłaszcza w wątrobie. Bogate w kwas foliowy są także jaja (najwięcej znajdziemy go w żółtku).
Biodostępność kwasu foliowego – od czego zależy?
Foliany dostarczane wraz z codzienną dietą, łatwo przekształcają się do postaci mało przyswajalnych, co związane jest np. z obróbką termiczną podczas gotowania czy też z procesami, takimi jak rozdrabnianie. A wpływ na biodostępność kwasu foliowego zależy od kilku czynników: oprócz diety i procesów przetwórczych żywności, na biodostępność kwasu foliowego mają wpływ zaburzenia wchłaniania (np. przez używanie alkoholu lub nikotyny), stany zapalne przewodu pokarmowego, przyjmowanie niektórych leków (leki przeciwgruźlicze, tabletki antykoncepcyjne, kwas acetylosalicylowy, ibuprofen), zaburzenia czynnościowe i strukturalne. Ogromny wpływ mają także inne witaminy i minerały, np. witamina B12, witamina C, cynk czy żelazo – składniki te zwiększają przyswajalność folianów przez organizm.
Kwas foliowy – skutki niedoboru
Kwas foliowy jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania komórek, zwłaszcza tych, które znajdują się w układzie krwiotwórczym oraz nerwowym. Rola tego składnika sprowadza się m.in. do zapobiegania wystąpienia wad cewy nerwowej u płodu oraz regulacji poziomu homocysteiny we krwi. Kwas foliowy zmniejsza ponadto ryzyko wystąpienia niektórych nowotworów.
Niedobór kwasu foliowego wywołuje szereg objawów – w tym widocznych „gołym okiem”. To m.in.:
- stany zapalne języka,
- stany zapalne błony śluzowej warg,
- owrzodzenie języka lub zaczerwienienie,
- ogólna bladość skóry,
- przedwczesne siwienie włosów,
- problemy z koncentracją,
- zaburzenia snu,
- ciągłe uczucie zmęczenia,
- nerwowość.
Poza powyższymi objawami, skutkiem niedoboru kwasu foliowego może być niedokrwistość megaloblastyczna, nowotwory, wzrost poziomu homocysteiny oraz wady cewy nerwowej u płodu – a to bardzo poważne schorzenia zagrażające życiu. Poniżej omówimy najpoważniejsze skutki niedoboru kwasy foliowego.
1. Niedokrwistość megaloblastyczna
Tego rodzaju niedokrwistość przedstawia stan, podczas którego masa krwinek czerwonych, a także poziom hemoglobiny, są niewystarczające do tego, aby tlen mógł zostać przetransportowany do tkanek. Co prawda 80% anemii wynika z niedoborów żelaza, to aż w 25% z nich wspóistnieje anemia megaloblastyczna – która jest właśnie spowodowana niedoborami folianów i witaminy B12.
Podłożem niedokrwistości są zaburzenia syntezy kwasów nukleinowych – komórki układu krwiotwórczego nie potrafią tak dobrze syntezować prekursorów koniecznych do tworzenia DNA w wyniku niedoboru kwasu foliowego. Efektem jest np. małopłytkowość, leukpenia czy niedokrwistość makrocytarna. Niedokrwistość megaloblastyczna występuje zwykle w stanie zwiększonego zapotrzebowania na kwas foliowy – czyli np. w ciąży, albo w sytuacjach, gdy jest zaburzone wchłanianie (stosowanie niektórych leków czy biegunki). Szczególnie niebezpieczna jest niedokrwistość megaloblastyczna złośliwa u kobiet ciężarnych, ponieważ może prowadzić do krwotoków, obumarcia płodu czy zakażeń. Wówczas zaleca się przyjmowanie bardzo dużych dawek kwasu foliowego – nawet 5-10 mg na dobę, a w najcięższych przypadkach wykonuje się przetaczanie krwi.
2. Wady cewy nerwowej
Najczęstszym skutkiem niedoboru kwasu foliowego są zaburzenia wady cewy nerwowej u płodu, co prowadzi m.in. do rozszczepienia kręgosłupa, przepukliny rdzenia kręgowego, przepukliny mózgu lub bezmózgowia. Jeżeli zamknięcie cewy nerwowej nie przebiegnie prawidłowo (m.in. przez niedobór kwasu foliowego, który jest niezbędny do prawidłowej syntezy DNA), niestety dochodzi do poronienia lub upośledzenia dziecka. Z tego powodu od lat zaleca się stosowanie przez kobiety ciężarne ok. 0,4 mg kwasu foliowego na dobę – wówczas ryzyko wystąpienia wad cewy nerwowej zmniejsza się aż o 72%!
3. Hiperhomocysteinemia
Homocysteinemia – to siarkowy aminokwas powstający podczas przemian ustrojowych z metioniny. Organizm osoby zdrowej przekształca większość homocysteiny do cysteiny lub metioniny, a proces ten wymaga obecności pochodnej kwasu foliowego, a także witaminy B12 (później również niezbędna jest witamina B6). W przypadku zaburzeń, nadmiar homocysteiny jest gromadzony we krwi. Prawidłowy poziom homocysteiny wynosi od 5 do 15 µmol/l (jest to zależne od wieku, stanu zdrowotnego, stylu życia).
Wyróżniamy 3 rodzaje homocysteinemi:
- łagodną (stężenia homocysteiny wynoszą 15-30 µmol/l),
- średnio nasiloną (stężenia te znajdują się w przedziale 30-100),
- ciężką (poziom homocysteiny przekracza 100).
Jakie są skutki wysokiego poziomu homocysteiny we krwi? Substancja ta jest czynnikiem ryzyka chorób sercowo-naczyniowych (zawał serca, udar mózgu, choroba wieńcowa). Nadmiar homocysteiny przy jednoczesnym niedoborze folianów oraz witaminy B12 działa ponadto prooksydacyjnie oraz prowadzi do uszkodzeń naczyń krwionośnych, przez co pośrednio może zwiększać ryzyko zmian miażdżycowych. Homocysteina działa poza tym prozakrzepowo, więc jeśli jest jej dużo we krwi, może prowadzić do zakrzepicy, co jest poważnych zagrożeniem dla życia.
Wiele badań pokazało, że poziom homocysteiny we krwi jest w pewnym stopniu zależny od folianów: dieta bogata w folianty i dodatkowa ich suplementacja powodują obniżenie stężenia homocysteiny.
4. Nowotwory
Badania dowodzą, że spożywanie prawidłowych ilości folianów ma bezpośredni wpływ na zmniejszenie ryzyka wystąpienia nowotworów, takich jak: rak jelita grubego, jajnika i macicy, sutka, trzustki oraz rak płuc. Analogicznie niedobór folianów w organizmie może zwiększać ryzyko wystąpienia tychże nowotworów. Dodatkowo niedobór kwasu foliowego odpowiada także za uszkodzenie chromosomów, co istotnie zwiększa ryzyko wystąpienia choroby nowotworowej.
Istnieje jednak druga strona medalu: pojawiają się nowe badania naukowe, według których u osób obciążonych ryzykiem wystąpienia nowotworów wysokie dawki kwasu foliowego mogą jeszcze bardziej zwiększać ryzyko choroby (m.in. przyspieszać rozwój raka okrężnicy, prostaty czy krtani).
Zalecane dawki suplementowania kwasu foliowego
Jak już wspomnieliśmy, suplementowanie kwasu foliowego zależy od kilku czynników, m.in. od wieku, płci oraz nawyków żywieniowych. Według FDA (Food and Drug Administration) poziom spożycia kwasu foliowego powinien wynosić od 0,07 do 0,13 mg/dobę. Poniższa tabela przedstawia szczegółowe zalecenia dla poszczególnych grup.
Zalecane dawki niestety są trudne do osiągnięcia wraz z dietą – nadal spożywamy za mało folianów, dlatego w wielu przypadkach konieczna jest dodatkowa suplementacja.
Kwas foliowy w ciąży – jak dawkować?
Zalecenia są takie same dla kobiet w ciąży, jak i w okresie połogu lub okresie przedkoncepcyjnym. Aby uniknąć rozwoju wad cewy nerwowej u płodu, a także zmniejszyć ryzyko wad serca, rozszczepu podniebienia i wargi, a także defektów kończyn i układu moczowego, należy dodatkowo suplementować kwas foliowy w odpowiedniej dawce. Najnowsze badania pokazują, że aby uzyskać prawidłowe stężenie folianów we krwi, konieczna jest aż dwunastotygodniowa suplementacja kwasu foliowego przed poczęciem. Zgodnie z zaleceniami Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego, rekomenduje się:
- wzbogacenie codziennej diety o produkty bogate w foliany,
- stosowanie dodatkowej suplementacji folianami podczas całej ciąży oraz min. przed 12 tygodni przed planowanym poczęciem,
- stosowanie dodatkowej suplementacji folianami w okresie połogu oraz karmienia piersią.
Jeśli chodzi o dawki kwasu foliowego zalecane dla kobiet w ciąży i planujących ciążę, różnią się one w zależności od tego, w jakiej grupie ryzyka znajduje się kobieta. Jeżeli jest to niska grupa ryzyka, zaleca się przyjmowanie ok. 0,4 mg kwasu foliowego na dobę zarówno przed poczęciem, jak i w trakcie ciąży i w okresie laktacji.
Inne są zalecenia dla kobiet znajdujących się drugiej grupie ryzyka, u których w poprzedniej ciąży występowały wady płodu, stan przedrzucawkowy lub kobieta zmaga się z cukrzycą (zarówno typu 1, jak i 2), przyjmuje leki przeciwpadaczkowe, ma choroby przewlekłe układu pokarmowego lub występuje u niej obniżona aktywność MTHFR. W tej grupie zaleca się spożycie folianów w dawce 0,8 mg/dobę – w tym także folianów aktywnych i witaminy B12 – przez cały okres ciąży (oraz na 12 tygodni przed poczęciem) i karmienia piersią.
W trzeciej grupie ryzyka (to grupa wysokiego ryzyka) znajdują się osoby, u których wystąpiły wady cewy nerwowej u matki, ojca lub ich potomstwa. Wówczas zaleca się suplementowanie folianów w dawce 5 mg/dobę (w tym folianów aktywnych i witaminy B12) podczas planowania ciąży (12 tygodni przed poczęciem) i w pierwszym trymestrze, natomiast w drugim i trzecim trymestrze oraz w okresie karmienia piersią, zalecane jest zmniejszenie dobowej dawki folianów do 0,8 mg.
Kwas foliowy – czy osoby starsze powinny go suplementować?
Osoby starsze również powinny dodatkowo suplementować kwas foliowy (oczywiście zgodnie z zaleceniami – nie przekraczając zalecanych norm), ponieważ z upływem czasu zmniejsza się ilość enzymów trawiennych i efektywność wchłaniania w jelicie cienkim – a to prowadzi do niedoborów witamin (w tym również do niedoborów kwasu foliowego). U osób starszych często występują też zaburzenia trawienia czy stany zapalne przewodu pokarmowego – a schorzenia te bezpośrednio wpływają na zaburzone wchłanianie kwasu foliowego.
Bibliografia
- Kapka-Skrzypczak L., Niedźwiedzka J., Skrzypczak M., Wojtyła A., Kwas foliowy – skutki niedoboru i zasadność suplementacji, Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu 2012, 18(1): 65-69.
- Bomba-Opoń D., Hirnle L., Kalinka J., Seremak-Mrozikiewicz A., Suplementacja folianów w okresie przedkoncepcyjnym, w ciąży i połogu. Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników, Ginekologia i Perinatologia Praktyczna 2017, 2(5): 210-214.
- Czyżewska-Majchrzak Ł., Paradowska P., Skutki niedoboru i ryzyko suplementacji folianów w diecie, Nowiny Lekarskie 2010, 79(6): 457-463.
- Mziray M., Siepsiak M., Żuralska M., Domagała P., Znaczenie kwasu foliowego w diecie osób starszych. Zasadność suplementacji żywności, Pielęgniarstwo Polskie 2017, 2(64): 293-299.
- Seremak-Mrozikiewicz A., Znaczenie metabolizmu folianów w rozwoju powikłań u kobiet ciężarnych, Ginekologia Polska 5/2013, 377-384.
