VZV – wirus ospy wietrznej i półpaśca
Varicella Zoster Virus – w skrócie VZV – to wirus ospy wietrznej i półpaśca, który jest spokrewniony aż z siedmioma ludzkimi wirusami z rodziny Herpers – m.in. wirusem opryszczki (HSV). Wywołuje on dwie choroby: ospę wietrzną oraz półpaśca. Ospa wietrzna jest choroba wywołaną jednak przez pierwotne zakażenie, a półpasiec – wtórne, którego powodem jest uaktywnienie się wirusa VZV ze stanu latencji.
Ospę przechodzi w życiu niemal każdy człowiek. Wirus później pozostaje w organizmie w stanie latencji i może uaktywnić się w dorosłym życiu – tak się dzieje u ok. 20% osób, a po reaktywacji dochodzi do rozwoju półpaśca (zwykle u osób starszych albo z gorszą odpornością).
Epidemiologia wirusa ospy wietrznej i półpaśca
Zanim w 1995 roku wprowadzono w USA szczepienia na ospę, występowały rocznie ok. 4 miliony przypadku ospy oraz 1 milion przypadku półpaśca. Ospa występowała zazwyczaj u dzieci do 10 roku życia, a półpasiec u osób dorosłych. Co ciekawe, w regionach o klimacie bardziej tropikalnym, ospa u dzieci była rzadsza niż u dorosłych.
U kogo może wystąpić ospa? Może ona dotknąć dzieci bez odporności na VZV – zarówno humoralnej, jak i komórkowej. Półpasiec natomiast występuje u osób dorosłych, które już w przeszłości przeszły ospę wietrzną. Zwykle takie osoby posiadają wykrywalne przeciwciała, ale mają jednocześnie bardzo słabą odporność komórkową na ten konkretny wirus.
Jak przenosi się wirus VZV? Jak można się zarazić ospą lub półpaścem?
Wirus ospy przenosi się z pęcherzyków, które powstają na skórze chorych na ospę wietrzną albo półpasiec. Zarażenie następuje przez układ oddechowy. Nie można całkowicie wykluczyć, że wirus przenosi się drogą kropelkową, ale w większości przypadków odnotowuje się jego wysokie stężenie w pęcherzykach na skórze, więc one stanowią główne źródło zakażeń. Wirus z pęcherzyków rozprzestrzenia się poprzez powietrze – do zakażenia konieczny jest bezpośredni kontakt z osobą zakażoną.
Wirus ospy wietrznej jest ponadto bardzo zaraźliwy. Po kontakcie domowym zakażenie rozwija się u ok. 80% wrażliwych pod względem odporności członków rodziny. Podobnie chorzy na półpasiec mogą zarazić ospą wietrzną inne osoby, ponieważ pęcherzyki półpaśca również zawierają zakaźne cząstki ospy wietrznej, jednak półpasiec jest mniej zakaźny od ospy wietrznej.
Okres wylęgania ospy wietrznej i ryzyko powtórnego zachorowania
Okres wylęgania się ospy wietrznej trwa od 10 do nawet 23 dni, ale średnio 14 dni. W tym czasie wirus się namnaża. Rozprzestrzeniany zostaje m.in. na regionalne węzły chłonne, wywołując wiremię. Drugie zachorowanie na ospę jest bardzo rzadkie, chociaż może się zdarzyć – lekarze tego nie wykluczają. Zachorowanie na półpaśca natomiast częściej dotyczy osób, które w dzieciństwie miały ospę wietrzną, ale w życiu płodowym lub w pierwszych dwóch latach (dzieje się tak prawdopodobnie dlatego, że niemowlęta nie mają jeszcze dojrzałej odpowiedni immunologicznej na VZV). Może też wystąpić wrodzony zespół ospy wietrznej – wówczas ryzyko zachorowania na półpaśca jest jeszcze większe.
Ryzyko zachorowania na półpaśca zależy też od wieku – bardzo zwiększa się po 50. roku życia. Jednak zgodnie z obserwacjami, chorobie można zapobiec wykonując szczepienia. Co ważne, półpasiec dość często występuje u osób, które leczą się z powodu nowotworów lub przyjmujących leki immunosupresyjne – choćby z tego względu warto się zaszczepić, ponieważ przebieg choroby dla takich osób może być groźny. Półpasiec występuje także częściej u osób zakażonych HIV i innych, którzy mają obniżoną odporność.
Objawy i wygląd ospy wietrznej u dzieci
Dzieci zwykle przechodzą ospę wietrzną łagodnie, dorośli – wręcz przeciwnie, choroba jest ciężka w objawach. U dzieci po krótkim czasie od zakażenia pojawiają się zmiany skórne, początkowo przypominające plamki. Szybko jednak zamieniają się w pęcherzyki i grudki, ostatecznie pokrywając się strupkami. Zmiany występują przede wszystkim w okolicach tułowia i głowy, rzadziej na nogach i rękach. Wysypka pojawia się w kilku rzutach na przestrzeni 3-4 dni. Liczba wykwitów skórnych (zwykle pęcherzyków) liczy u większości dzieci od 250 do nawet 500!
Co ważne, dzieci z niedoborem odporności mają jeszcze inne, poważne objawy, takie jak wysoka gorączka, wysypka trwająca ponad tydzień, zapalenie wątroby lub płuc (ogólnie na większość występujących w przyrodzie wirusów najbardziej są narażone osoby o osłabionej odporności - podobnie było np. w przypadku koronawirusa, którego pandemia wybuchła w 2020 roku). Niestety tego typu objawy mogą prowadzić nawet do zgonu, mimo wdrożonego leczenia przeciwwirusowego (u dzieci chorych na białaczkę śmiertelność przy zakażeniu rozsianej ospy wietrznej wynosi 7% na 30% przypadków wystąpienia ospy).
Wirus ospy u dorosłych. Jak wygląda półpasiec?
Półpasiec również objawia się wysypką w postaci pęcherzyków, ale jest ich zwykle mniej i wykwity zlokalizowane są po jednej stronie ciała (stąd nazwa „półpasiec” - dotyczy „połowy”, jednej „strony ciała”). Pęcherzyki są bolesne lub swędzące. Dodatkowo po ustąpieniu zmian skórnych, u prawie połowy chorych dochodzi do silnego bólu zwanego „neuralgią popółpaścową”.
Powikłania ospy wietrznej:
- Bakteryjne nadkażenie skóry, płuc lub kości gronkowcem złocistym lub paciorkowcem β-hemolizującym z grupy A (GAS). Nadkażenie może być nawet śmiertelne.
- Powikłania objawiające się w ośrodkowym układzie nerwowym, takie jak zapalenie mózgu, opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie rdzenia.
- Zapalenie stawów, nerek, wsierdzia.
- Plamica piorunująca.
- W przypadku pacjentów z niedoborem odporności, ospa może mieć bardzo ciężki, nawet śmiertelny przebieg (osoby z nowotworami, HIV, po przeszczepach).
Ospa wietrzna wrodzona u noworodków
Jeśli kobieta w ciąży w I lub II trymestrze zostanie zakażona VZV, może dojść do wystąpienia u noworodka zespołu ospy wietrznej wrodzonej (występowanie u ok. 2% dzieci matek zakażonych – a więc bardzo niewielki procent). Jednak ospa wietrzna wrodzona występuje bardzo rzadko – od 1947 roku odnotowano zaledwie ok. 100 niemowląt z tym zespołem. Jak objawia się ospa wrodzona? Do najczęstszych symptomów należą zapalenia naczyniówki i siatkówki, małoocze, zaćma, zez, opóźnienie rozwoju umysłowego, zespół Homera, a nawet wczesny zgon.
Leczenie ospy wietrznej – różne metody
Ospę wietrzną leczy się poprzez wdrożenie kilku metod. Po pierwsze, lekarz przepisuje doustne podawanie leków przeciwhistaminowych. Zalecane są częste kąpiele w płatkach owsianych lub z dodatkiem nadmanganianu potasu. U dzieci powinno się obcinać paznokcie na krótko, aby zapobiec rozdrapywaniu pęcherzyków. Aby obniżyć gorączkę, jeśli występuje, należy podać paracetamol (nie zaleca się podawania ibuprofenu oraz kwasy acetylosalicylowego, ponieważ mogą spowodować poważne powikłania w przypadku ospy wietrznej).
Większość przypadków ospy u zdrowych dzieci ma jednak łagodny przebieg, dlatego często nie stosuje się doustnego leczenia acyklowirem (ACV) – zawartym np. w Polsce w leku Haviran. Jeśli natomiast przebieg jest cięższy, lekarze zalecają podawanie tego lego w dawce 20 mg/kg 4 razy na dobę u dzieci. Pacjenci z grupy wysokiego ryzyka i z ciężki zakażeniem VZV, nierzadko leczeni są tym środkiem, ale podawanym dożylnie. Acyklowir jest na ogół dobrze tolerowany, ale jak większość leków, może przynieść skutki uboczne, takie jak zapalenie żył, nudności, wysypkę.
Niezależnie od tego, jakie objawy zauważysz, należy jak najszybciej skonsultować je z lekarzem, który podejmie decyzję o wprowadzeniu leczenia.
Profilaktyka przed zakażeniem wirusem ospy i półpaśca (VZV) – szczepienia
Trudna jest ochrona osób wrażliwych przed zakażeniem VZV. Najważniejsze jest unikanie kontaktu z chorymi, ponieważ wirus bardzo szybko zaraża. Jeśli np. wiemy, że dziecko ma ospę wietrzną, nie należy go posyłać do szkoły ani przedszkola do chwili pokrycia się zmian strupkami. Jednak nie zawsze wiemy przecież o istniejącym zakażeniu (u siebie, swoich dzieci lub u innych osób, których spotykamy na co dzień), dlatego badacze opracowali szczepionkę, która ma zmniejszyć przekazywanie wirusa w populacji. Szczepienia są bardzo ważne, szczególnie jeśli w rodzinie są osoby, które nie mogą być zaszczepione ze względów zdrowotnych (np. kobiety w ciąży albo dzieci z niedoborami odporności). Jaka jest skuteczność szczepień? Przenoszenie się wirusa z osób szczepionych (nawet jeśli wystąpi wysypka) występuje bardzo rzadko, ponieważ w liczbie 1 na 10 milionów szczepionych!
Szczepienia na wirus ospy wietrznej i półpaśca
Żywą szczepionkę przeciwko ospie wietrznej wytworzono w 1974 roku w Japonii. Od 199 roku w USA zaleca się powszechne szczepienie wszystkich zdrowych dzieci i dorosłych, wrażliwych na ospę wietrzną. Stosowana szczepionka jest bardzo dobrze tolerowana: zaledwie u 5% dzieci występuje tylko łagodna wysypka na ok. 4-6 tygodni po szczepieniu. Ta żywa szczepionka jest bardzo skuteczna u zdrowych dzieci oraz osób dorosłych. W USA powszechne szczepienia zmniejszyły częstotliwość występowania choroby, powikłań, zachorowalności i śmiertelności o ok. 80%.
Mimo wysokiej skuteczności, u ok. 20% dzieci może i tak wystąpić ospa wietrzna, ale o łagodnym przebiegu, po ekspozycji na dzikie szczepy VZV (czyli nie te, na które zostaliśmy zaszczepieni), jeżeli podano tylko jedną dawkę szczepionki. U dzieci, które były szczepione, tylko w 3% występuje ciężka ospa wietrzna (spowodowana dzikim szczepemVZV). Po zastosowaniu dwóch dawek, szczepionka jest najskuteczniejsza – u dorosłych skuteczność wynosi 80%. Ciężkie zakażenie wywołane dzikim szczepem VZV jest u dorosłych bardzo rzadkie.
Interesuje Cię temat szczepień dzieci? Przeczytaj także artykuł >> Groźne pneumokoki… Nie ryzykuj – zrób szczepienie, które ratuje życie!
Doniesienia o ogniskach ospy wietrznej u zaszczepionych dzieci
Ostatnio pojawiło się wiele doniesień o zachorowaniach na ospę wietrzną wśród dzieci zaszczepionych – w przedszkolach i szkołach. Większość badań wykazała, że skuteczność szczepionki wynosi 80-85%, ale było kilka badań, w których oceniono ją tylko na ok. 50%. Jednak dzieci włączone do badań skuteczności, w większości dostały tylko jedną dawkę szczepionki. Z najnowszych badań wynika natomiast, że bardzo duży stopień nieskuteczności szczepionki wystąpił u dzieci, które dostały tylko jedną dawkę. Dlatego w 2006 roku zalecono powszechne stosowanie dwóch dawek przeciwko ospie wietrznej. Po podaniu drugiej dawki zauważono wyraźny wzrost odporności komórkowej i humoralnej, a druga dawka jest bardzo dobrze tolerowana i nie powoduje żadnych ważnych powikłań.
Jedno szczepienie przeciwko odrze, śwince, różyczce i ospie (MMRV)
Ważnym postępem w szczepieniach przeciwko ospie wietrznej – i nie tylko – jest opracowanie szczepionki, która chroni przed kilkoma chorobami, a mianowicie: ospą, świnką, odrą i różyczką. Szczepionka została dopuszczona w USA w 2005 roku, z zaleceniem do stosowania u dzieci poniżej 14 roku życia. Aktualnie większość małych dzieci w Stanach Zjednoczonych ma być szczepiona dwoma dawkami tejże szczepionki. Zaleca się też podanie jednej dawki szczepionki zdrowym osobom powyżej 60 roku życia, które przechodziły ospę wietrzną, ale nie przechodziły półpaśca. Dlaczego? Szczepionka chroni w niemal 60% przed półpaścem i jego powikłaniem, jakim jest neuralgia popółpaścowa.
W Polsce dostępna jest zarówno szczepionka przeciwko ospie wietrznej zawierająca bezpieczny szczep Oka (żywe wirusy, ale tak osłabione i zmodyfikowane, że u zdrowych dzieci nie wywołują choroby, a jedynie stymulują odporność), jak i szczepionka poczwórnie skojarzona, o której mowa powyżej, czyli jedna szczepionka na odrę, świnkę, różyczkę oraz ospę wietrzną.
Kiedy i jak szczepić dzieci na ospę?
Szczepionka przeciwko ospie wietrznej jest dopuszczona do stosowania od ukończenia 9. miesiąca życia. Zaleca się jedna wykonać szczepienie między 12. a 18. rokiem życia. Szczepienie powinno obejmować podanie dwóch dawek w odstępie czasowym co najmniej 6 tygodni, a najlepiej w okresie 3 miesięcy. Zdrowym dzieciom można podać szczepionkę poczwórnie skojarzoną z odrą, świnką i różyczką, podczas jednej wizyty.
Informacje dla rodziców na temat szczepionki przeciwko ospie wietrznej u dzieci
- Około 80% dzieci, które dostały jedną dawkę szczepienia, jest całkowicie chronione przed ospą wietrzną. Nie ma więc powodów do obaw, jeśli dziecko miało kontakt z dzieckiem zakażonym ospą oraz ma przeciętną odporność.
- Zaledwie 3 do 4% dzieci zachoruje na ospę wietrzną z pełnymi objawami.
- Wszystkie dzieci powinny otrzymywać dwie dawki szczepionki, a drugą dawkę należy podać 3 miesiące po pierwszej.
- Wysypka, która jest spowodowana przez szczepionkę (szczep Oka VZV), występuje w 4-6 tygodniu po szczepieniu i może być zakaźna dla innych, ale bardzo rzadko (1 na 10 milionów szczepionek) i przebieg jest łagodny.
Piśmiennictwo – źródła naukowe, medyczne
- Meldunek roczny o zachorowaniach na choroby zakaźne w 2007 roku. Zakład Epidemiologii Narodowego Instytutu Zdrowia PZH, Warszawa 2007.
- Ustawa z dnia 5.12.2008 r. O zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi. Dz. U. 234, poz. 1570.
- American Academy of Pediatrics. Zapobieganie ospie wietrznej: zalecenia dotyczące stosowania szczepień przeciwko ospie wietrznej z uwzględnieniem dwudawkowego schematu uodpornienia. Pediatria po Dyplomie 2008.
- Duszczyk E., Marczyńska M., Talarek E., Ospa wietrzna – czy jest groźną chorobą? Zakażenia 2009.
