Półpasiec: skrótowo, czym jest, kogo dotyczy, jakie jest leczenie
Zanim przejdziemy do dokładnego omawiania, czym jest półpasiec, jak się rozwija, jakie są powikłania czy objawy, a także sposoby leczenia i profilaktyki, skrótowo opiszemy sedno, które będzie stanowiło punkt wyjścia do pozostałej części artykułu. Poniżej garść najważniejszych informacji.
- Półpasiec dotyczy głównie osób po 85 roku życia – w tej grupie wiekowej ryzyko wystąpienia półpaśca wynosi aż 50%.
- Czym dokładnie jest półpasiec? To wtórne zakażenie wirusem ospy wietrznej VZV, o którym piszemy w osobnym artykule. Pojawia się u osób, które już przechodziły ospę wietrzną, np. w dzieciństwie.
- Nakreślając w skrócie wygląd i objawy, to półpasiec daje charakterystyczne zmiany skórne, podobne do tych, które występują w trakcie ospy wietrznej, czyli wysypkę w postaci pęcherzyków. Jednak w przeciwieństwie do ospy, obszar zmian skórnych dotyczy tylko jednej strony ciała (także wysypka nie pojawi się np. na prawym i lewym boku, a jedynie na jednym z nich).
- Zakaźność półpaśca jest też o wiele niższa od zakaźności ospy. Aby zakazić się półpaścem, trzeba mieć bezpośredni kontakt z osobą zakażoną VZV (która posiada pęcherzyki na skórze).
- Jak zdiagnozować półpaśca? Zwykle wystarczy wywiad kliniczny i opisane wyżej objawy – wysypka po jednej stronie ciała (częściej w okolicach tułowia i głowy, niż na kończynach).
- Wysypka powoduje swędzenie – bardzo ważne jest, aby nie drapać pęcherzyków, ponieważ to w nich znajduje się najwięcej wirusa VZV. Po rozdrapaniu, zakaźność jest o wiele większa.
- Dlaczego półpasiec jest groźną choroba – zwłaszcza dla osób z niedoborami odporności? Głównym problemem są jego powikłania, np. nerwoból postherpetyczny, który trwa nawet wiele miesięcy po ustąpieniu objawów skórnych. Bywały przypadki, że osoby z takim bólem popadały w depresję, a nawet podejmowały prób samobójczych. Nerwoból dotyczy zwykle osób starszych, a do jego leczenia stosuje się leki przeciwbólowe, np. tabletki, maści, a czasami wprowadzania się leki przeciwdrgawkowe i przeciwdepresyjne.
- Jeśli chodzi o samo leczenie półpaśca, stosuje się zwykle tylko u osób po 50. roku życia leki przeciwwirusowe z acyklowirem, walcyklowirem lub famicyklowirem (a także u pacjentów z obniżoną odpornością oraz zmianami zlokalizowanymi poza tułowiem).
- Aby nie doszło do zakażenia, najważniejsza jest profilaktyka w postaci wykonywania szczepień przeciwko ospie wietrznej i półpaścowi.
Powyższe punkty dokładnie opisujemy w dalszej części artykułu. Zapraszamy do lektury!
Uwaga! Poniższy artykuł ma charakter informacyjny. W przypadku podejrzeń choroby u siebie, należy niezwłocznie skontaktować się z lekarzem, który ustali odpowiednie leczenie i przekaże zalecenia do bezwzględnego przestrzegania.
Półpasiec – czym jest ta choroba?
Półpasiec jest groźną, wirusową chorobą, którą wywołuje wirus ospy wietrznej VZV (varicella zoster virus). Wirus ten niekiedy ulega reaktywacji u osób, które mają obniżoną odporność, objawiając się właśnie w postaci półpaśca (jednocześnie u osób, które wcześniej już miały pierwotne zakażenie ospy wietrznej, niezależnie od tego, jaki był stopień objawów – ciężkości zakażenia). Jak to możliwe, że po tylu latach od przejścia ospy wietrznej, wirus bytuje i objawia się zwykle w wieku starczym? Wirus może żyć w komórkach zwojów nerwowych korzeni grzbietowych, a także nerwów czaszkowych. Rezyduje tam w formie latentnej do momentu, aż pojawią się odpowiednie czynniki, które pomogą mu w reaktywacji.
Większość osób choruje na półpaśca tylko raz w życiu, ale niewielki procent chorych ponownie przechodzi półpaśca, albo nawet wielokrotnie! Ale – co ważne – prawdopodobieństwo, że dojdzie do ponownego zachorowania wynosi miej niż 5%.
Kto może zachorować na półpaśca? Czynniki ryzyka
Biorąc pod uwagę to, że prawie cała populacja Polski po 40 roku życia przebyła ospę wietrzną, w praktyce w grupie ryzyka są wszystkie osoby starsze. Dlaczego osoby starsze? Ponieważ wirus reaktywuje się głównie wtedy, gdy odporność komórkowa jest obniżona – a ta występuje przede wszystkim u osób powyżej 65. roku życia, ale nie tylko. Są sytuacje prowadzące do obniżonej odporności komórkowej, niezwiązane z wiekiem, np. nowotwory złośliwe, leczenie immunosupresyjne czy też zakażenie wirusem HIV. Półpasiec może też dotknąć osoby, które ogólnie mają niedobory odporności, bez wystąpienia powyższych chorób. Nie bez znaczenia jest jednak fakt, że w najwyższej grupie ryzyka są osoby po 85. roku, ponieważ tam ryzyko wystąpienia półpaśca wynosi aż 50%. Jest ono np. większe populacyjnie również u dzieci matek, które chorowały na ospę wietrzną będąc w ciąży – a konkretniej – po 20. tygodniu (reaktywacja VZV może wystąpić także u dzieci). Z drugiej strony nie wykazano żadnych serologicznych dowodów na to, że może występować zakażenie wewnątrzmaciczne u dzieci kobiet chorych na półpaśca w czasie ciąży.
Czynnikiem ryzyka jest także kontakt z osobami zakażonymi. Jednak tutaj zakaźność jest o wiele niższa niż w przypadku ospy wietrznej oraz musi wystąpić kontakt w pęcherzykami chorego (także pośredni; np. zakażony dotykał pęcherzyki, po czym przywitał się nami poprzez uścisk dłoni).
Jakie są objawy półpaśca? Wygląd i inne wskazania chorobowe
Półpasiec objawia się zmianami w obrębie dermatomu, takimi jak mrowienie, świąd, drętwienie, ból kłujący lub piekący, wysypka (niekiedy także nudności i gorączka). Wysypka obejmuje zwykle jeden albo dwa dermatomy na tułowiu – rzadko kiedy wysypka wychodzi poza linię pośrodkową ciała. Gdy wysypka ustąpi, w jej miejscu pojawiają się pęcherzyki, które pozostawiają później strupy. Nowe wykwity mogą pojawiać się przez ok. 3 do 5 dni, a znikają po 2 lub nawet 4 tygodniach. Opisane zmiany skórne mogą ostatecznie pozostawić na ciele przebarwienia i blizny, a nerwoból, który może być jednym z objawów choroby, może utrzymać się jeszcze przez wiele miesięcy po ustąpieniu innych objawów.
Zdjęcia półpaśca - wygląd zmian skórnych
Szczególne postacie choroby: półpasiec oczny, uszny i rozsiany
Półpasiec może mieć także szczególne postacie. Wyróżniamy dwa szczególne przypadki: półpasiec oczny oraz uszny.
1. Półpasiec oczny:
Stanowi do 25% wszystkich przypadków półpaśca. Objawia się zmianami w dermatomie unerwianym przez nerw oczny trójdzielny (ale w niektórych przypadkach może obejmować więcej odgałęzień nerwu). Wokół oczodołu pojawia się pęcherzowa wysypka. Obejmuje ona zarówno skórę czoła, jak i powiek. Rzadko – ale zdarza się – przebiega wraz z zapaleniem spojówki, rogówki lub tęczówki. W nielicznych przypadkach półpaśca ocznego dochodzi do porażenia gałęzi nerwu ocznego.
Jakie są powikłania półpaśca ocznego? Zwykle mamy do czynienia z przewlekłym zapaleniem oka, ale odnotowuje się także zaburzenia wzroku, a nawet utratę widzenia i ostry ból.
Udowodniono, że stosowanie leków przeciwwirusowych znacznie zmniejsza rozwój zmian i zmniejsza natężenie bólu. Leki te wpływają także na obniżenie ryzyka wystąpienia bólu postherpetycznego (zwłaszcza wtedy, gdy zastosuje się je do 72 godzin po wystąpieniu pierwszych objawów!).
2. Półpasiec uszny:
Półpasiec uszny objawia się wysypka pęcherzykową na małżowinie usznej, a także okolicy za nią. Dodatkowo wysypka niekiedy występuje w przewodzie słuchowym zewnętrznych, a także na błonie bębenkowej. Półpasiec uszny może także wywołać wysypkę w części jamy ustnej. Objawom skórnym towarzyszy silny ból ucha, szumy, zawroty głowy. Niekiedy występują także nudności i wymioty. W cięższych przypadkach spotyka się oczopląs, niedosłuch, a nawet trwała utrata słuchu. Może pojawić się porażenie nerwu twarzowego. Występowanie tego objawu po jednej stronie twarzy wraz z wysypką, to składowe zespołu Ramsaya Hunta: objawy te mogą występować jednocześnie lub jedno po drugim. Jeżeli najpierw pojawia się porażenie nerwu twarzowego, możemy mieć jednak do czynienia z innym zespołem (ale niekoniecznie) – porażeniem Bella (związanym z HSV). Jednak leczenie obu zespołów jest analogiczne. Różnicą jest to, że w przypadku zespołu Hunta, rzadziej porażenie ustępuje po wyzdrowieniu, niż przy zespole Bella.
Podobnie, jak w przypadku półpaśca ocznego, udowodniono, że przyjmowanie leków przeciwwirusowych poprawia szanse na całkowite wyzdrowienie, zwłaszcza, gdy zastosowano leczenie do 72 godzin po pierwszych objawach.
3. Półpasiec rozsiany:
Z półpaścem rozsianym mamy do czynienia wtedy, gdy wykwity pęcherzykowe występują na obszarze większym, niż dwa dermatomy. Ten rodzaj półpaśca jest trudny do odróżnienia od ospy wietrznej.
Nerwoból postherpetyczny (neuralgia) – groźne powikłanie półpaśca!
Najczęstszym powikłaniem choroby jest wspomniany już nerwoból postherpetyczny (PHN), inaczej neuralgia. Ból ten ma charakter neuropatyczny i silnie wpływa na codzienne aktywności, obniżając znacznie jakość życia. Bardzo często powoduje bezsenność, a także depresję. Co ciekawe, w USA neuralia po półpaścu wymieniana jest jako jedna z głównych przyczyn samobójstw u osób starszych (jest na piątym miejscu!). Gdyby zdefiniować nerwoból postherpetyczny, to według wielu źródeł jest to ból utrzymujący się ponad 30 dni od momentu początku choroby lub pojawiający się ponownie po miesiącu i utrzymuje kilka tygodni, a nawet kilka miesięcy. W skrajnych przypadkach może trwać kilka lat. Jakie jest ryzyko wystąpienia tego nerwobólu? Według badań, ryzyko wzrasta wraz z wiekiem. U osób poniżej 40. roku życia jest to raczej znikome powikłanie.
Do innych powikłań półpaśca należą:
- zapalenie siatkówki,
- udar mózgu lub zapalenie mózgu,
- zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych,
- nadkażenie bakteryjne wykwitów skórnych,
- porażenie nerwów: zarówno obwodowych, jak i ośrodkowych,
- zapalenie rdzenia kręgowego,
- wystąpienie demencji (wykazano związek między wystąpieniem półpaśca a występowaniem demencji).
Półpasiec u kobiet w ciąży
Kobiety w ciąży rzadko chorują na półpaśca, a nawet w przypadku zakażenia – nie ma ryzyka uszkodzenia płodu. Do tej pory przeprowadzone badania nie wykazały dowodów na to, że jest możliwość wystąpienia zakażenia wewnątrzmacicznego. Sama ciąża nie jest też wskazaniem do tego, aby wdrażać leczenie przeciwwirusowe. Pacjentki w ciąży są traktowane do leczenia tak samo, jak reszta populacji ogólnej (nie są w grupie ryzyka ciężkiego przejścia choroby). Jednak, jeśli wystąpi potrzeba leczenia przeciwwirusowego, nie ma przeciwwskazań do jego wdrożenia u kobiet w ciąży. Te występują jednak w leczeniu przeciwbólowym: należy znacznie ograniczyć spektrum leków do paracetamolu oraz do difenhydraminy przeciw świądowi. Ostrożność i uwagę natomiast należy zachować po porodzie – aby uniknąć dojścia do zakażenia dziecka wirusem VZV, poprzez bezpośredni kontakt dziecka z wykwitami skórnymi matki. Lekarze uznają jednak, że wykwity nie są przeciwwskazaniem do karmienia piersią, jeśli nie są zlokalizowane w strefie brodawek sutkowych.
Jeżeli planujesz ciążę, warto rozważyć ewentualne szczepienie przeciwko ospie wietrznej i półpaścowi, przed zajściem. Jest to jednak możliwe przynajmniej na 3 miesiące przed ciążą.
Leczenie przeciwwirusowe półpaśca – na czym polega?
Leczenie przeciwwirusowe nie jest wymagane u każdej osoby, u której wykryto półpaśca. Jeżeli jednak jest wymagane, powinno być wdrożone jak najszybciej po pojawieniu się pierwszych objawów. Kiedy lekarz zakwalifikuje Cię do leczenia przeciwwirusowego? Oto kilka przesłanek:
- masz więcej niż 50 lat (grupa wysokiego ryzyka wystąpienia neuralgii po chorobie),
- zmiany znajdują się poza tułowiem (głowa, kończyny itp.),
- masz obniżoną odporność (chemioterapia, przyjmowanie leków immunosupresyjnych, inne wskazania – tutaj często kieruje się pacjentów do szpitala na podanie leków przeciwwirusowych dożylnie),
- masz mniej niż 50 lat, ale występuje ból, a osutka jest przynajmniej umiarkowana bądź znajduje się poza tułowiem.
Lekiem przeciwwirusowym podawanym doustnie jest zwykle acyklowir, famicyklowir lub walcyklowir. Jakie jest działanie leków przeciwwirusowych? Jeżeli zostały szybko podane – do 72 godzin (a najlepiej do 48 godzin) od pierwszych objawów – leki istotnie zmniejszają ryzyko wystąpienia się nerwobólu po chorobie, a także zmniejszają nasilenie bólu podczas choroby.
Leczenie przeciwbólowe w przebiegu półpaśca
Gdy występuje silny ból, lekarz może wdrożyć leczenie objawowe – przeciwbólowe. W przypadkach ciężkich, gdy występuje ból postherpetyczny, gdzie ból nie ustępuje po standardowym leczeniu, chorych kieruje się zwykle do poradni leczenia bólu. Co do leczenia standardowego, zaleca się stosowanie np. paracetamolu (samego lub w połączeniu z kodeiną) oraz leki pierwszego szczebla drabiny analgetycznej. Jeżeli leki te okazują się nieskuteczne, lekarz może dołączyć opioid z drugiego szczebla drabiny analgetycznej WHO (Światowej Organizacji Zdrowia), np. tramadol. Dość wygodnym dla pacjenta rozwiązaniem są leki w postaci plastrów – np. fentanyl lub lidokaina. Niekiedy u pacjentów z silnym bólem neuropatycznych konieczne będzie także włączenie leków przeciwdepresyjnych albo przeciwdrgawkowych.
Szczepienie przeciwko półpaścowi – czy warto?
Zakaźność półpaśca jest o wiele mniejsza niż ospy wietrznej, ale jest możliwość transmisji wirusa VZV na osobę, która nie chorowała na ospę wietrzną lub która nigdy nie była szczepiona. Fakt ten ma istotne znaczenie u starszych osób, które mają kontakt ze swoimi wnukami. Zakaźne są tylko wykwity pęcherzykowe, dlatego aby zapobiegać rozprzestrzenianiu wirusa, powinno się ich nie rozdrapywać i zakrywać odzieżą.
Mimo powyższych informacji, do reaktywacji wirusa VZV dochodzi w postaci półpaśca i to – jak pokazują statystyki – nierzadko, zwłaszcza u osób starszych. Lekarze zalecają więc stosowanie działań profilaktycznych, a wśród nich najskuteczniejsze są szczepienia ochronne przeciwko ospie i półpaścowi. Co ciekawe, w Stanach Zjednoczonych udowodniono we wstępnych badaniach, że szczepienie przeciw półpaścowi zmniejsza ryzyko udaru o 16%. Obecnie dostępne są np. szczepionki takie, jak Varilix lub Priorix-Tetra. Druga z nich jest szczepionką skojarzoną na cztery wirusy: ospę, świnkę, odrę i różyczkę, a można nią szczepić także np. kobiety planujące ciążę (może mieć postać szczepienia przypominającego). W USA dostępna jest także szczepionka Shingrix, która w badaniach klinicznych wykazała 90% skuteczność przeciwko półpaścowi.
Źródła naukowe – medyczne
- Gajewski P., Duszczyk E., Zaborowski P., Interna Szczeklika. Podręcznik chorób wewnętrznych, 2012.
- Kubicz D., Półpasiec w wieku podeszłym — czy możemy mu powiedzieć — „żegnaj”? (artykuł z 23.06.2017), portal mp.pl.
- Bujnowska-Fedak1 M.,Węgierek P., Pacjent z półpaścem w praktyce lekarza rodzinnego, Wrocław 2018.
