Aloes – lecznicze i kosmetyczne zastosowanie, właściwości, przeciwwskazania

Aloes zwyczajny (Aloe vera) – opis rośliny

Aloes to roślina wieloletnia, drzewiasta lub krzewiasta, należąca do rodziny sukulentów. W uprawie domowej osiąga 50-60 cm. Na świecie znanych jest ppnad 300 gatunków aloesu. Naturalnie występuje on w suchych regionach Europy, Ameryki, Azji oraz Afryki. Aloes wydaje żółte kwiaty i owoce z licznymi nasionami. Posiada trójkątne liście zakończone charakterystycznymi ząbkami. Liście są mięsiste i mają zieloną barwę. To właśnie liście są najcenniejszą częścią aloesu – składają się z trzech warstw obfitujących w składniki odżywcze. Jedna z warstw złożona jest z przezroczystego żelu, w którego składzie znajduje się 99% wody, a resztę stanowią glukomannany, sterole, lipidy, aminokwasy i witaminy. Kolejna warstwa (środkowa) to warstwa lateksu – tworzy go żółty sok zawierający glikozydy i antrachinony. Zewnętrzna warstwa liścia aloesu natomiast (skórka) pełni funkcję ochronną i zawiera m.in. wiązki naczyniowe transportujące substancje takie, jak woda czy skrobia.

Poza Aloe vera (aloesem zwyczajnym) powszechnie znany jest także Aloe ferox (aloes uzbrojony) – także ze względu na właściwości lecznicze. Ze względu na swoje działanie, aloe jest obecnie stosowany m.in. w:

• przemyśle spożywczym,

• przemyśle kosmetologicznym,

• ziołolecznictwie,

• przemyśle farmaceutycznym.

Aloes – wartości odżywcze i skład chemiczny

Aloes ma szerokie zastosowanie w medycynie, głównie ze względu na zawartość związków fenolowych o niewielkiej masie cząsteczkowej, m.in.: alkaloidów, kumaryny, flawonoidów, fitosteroli, antronów, benzenu, antrachinony, piranów, pironów oraz pochodnych furanu. Aloe vera stanowi ponadto źródła aż 19 z 20 wszystkich aminokwasów (!), także egzogennych, których podaż u człowieka jest niezbędna, aby organizm funkcjonował prawidłowo. Ich spożywanie gwarantuje właściwe funkcjonowanie m.in. układu enzymatycznego. Wykazano ponadto, że liście aloesu mogą zawierać bioaktywne substancje fitochemiczne. Najważniejszą jednak cechą aloesu jest ogromna zawartość wody – na poziomie 99-99,5%. Pozostałe 0,5-1% stanowi ponad 75 różnych, potencjalnie aktywnych biologicznie substancji, w tym witamin, składników mineralnych, lipidów, ligniny, saponin, enzymów, kwasów organicznych, polisacharydów, błonnika pokarmowego i związków fenolowych.

W aloesie znajduje się także wielocukier – acemannan – który ma szerokie zastosowanie leczniczy. Wykazuje m.in. działanie osteogenne (gwarantuje integralność tkanki kostnej), przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe i przeciwnowotworowe.

Podsumowując skład chemiczny, aloes złożony jest z wielu cennych dla człowieka substancji, m.in.:

• witamin (aloes zawiera witaminę A, B12, C, E, kwas foliowy i cholinę),

• minerałów (aloes zawiera wapń, sód, potas, cynk, magnez, selen, miedź, mangan i chrom),

• hormonów (w aloesie znajdują się auksyny i gibereliny, które przyspieszają gojenie ran i wykazują dodatkowo działanie łagodzące stany zapalne),

• enzymów (aloes zawiera 8 enzymów: amylazę, katalazę, lipazę, alkaliczną fosfatazę, bradykinzę, peroksydazę, karboksypeptydazę, aliiazę),

• cukrów (aloes zawiera monosacharydy i polisacharydy, które działają m.in. przeciwzapalnie i przeciwalergicznie),

• antrachinonin (aloes dostarcza związków fenolowych o zastosowaniu m.in. przeciwbakteryjnym, przeciwwirusowym, przeciwbólowym i przeczyszczającym),

• sterydów roślinnych (w aloesie znajduje się cholesterol roślinny, lupeol, kampesterol oraz β-sizosterol – sterydy te mają właściwości przeciwzapalne, przeciwbólowe i antyseptyczne),

• aminokwasów (są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu),

• kwasu salicylowego (działa przeciwzapalnie i przeciwbakteryjnie),

• ligniny (wzmacnia m.in. wchłanianie się innych składników w skórę),

• saponin (działają oczyszczająco i antyseptycznie).

Właściwości lecznicze aloesu (przegląd badań naukowych)

Aloes posiada wiele właściwości korzystnie wpływających na organizm człowieka. Znany jest głównie z właściwości antyseptycznych i przeczyszczających, ale jego działanie jest o wiele szersze. M.in. wspomaga produkowanie żółci, więc może być stosowany podczas zaburzeń pracy wątroby. Zwiększa także produkcję soku żołądkowego, co oznacza, że może skutecznie pobudzać apetyt. Kolejną korzyścią jest pobudzanie perystaltyki jelit – dzięki temu przeciwdziała zaparciom. Ze względu na dużą zawartość polisacharydów, aloes wykazuje także pozytywne działanie w leczeniu różnego rodzaju dolegliwości układu trawiennego, m.in. wrzodów żołądka, podczas zespołu wrzodziejącego jelita grubego czy w przypadku różnego rodzaju stanów zapalnych. Wspomaga również gospodarkę węglowodanowo-tłuszczową – pomaga m.in. uzyskać prawidłowy poziom cholesterolu u glukozy we krwi.

Aloes sprawdzi się ponadto w łagodzeniu stanów zapalnych, infekcji grzybiczych i bakteryjnych. Szczególnie skuteczny jest we wspomaganiu regeneracji uszkodzonych tkanek – przez co znajduje zastosowanie w łagodzeniu objawów chorób skóry (alergii, egzemy, trądziku, atopowego zapalenia skóry, łuszczycy). Aloes stosuje się również w leczeniu nawracających infekcji górnych dróg oddechowych, spowodowanych zakażeniem bakteryjnym lub wirusowym.

Co na temat właściwości leczniczych aloesu mówią badania naukowe? Poniżej zamieszczamy wnioski z przeglądu literatury medycznej.

1. Aloes na próchnicę i stany zapalne

Według badań opublikowanych na łamach General Dentistry, aloes może być tak samo skuteczny w zwalczaniu próchnicy, jak pasty do zębów zawierające fluor. Naukowcy odkryli, że żel znajdujący się w liściach aloesu skutecznie zwalcza bakterie, które są odpowiedzialne za rozwój próchnicy (skuteczność wyniosła tyle, ile wykazują dwie popularne pasty do zębów). Według autorów badania, za takie właściwości odpowiedzialny jest lateks z aloesu, który zawiera antrachinony. Związki te aktywnie leczą i działają przeciwzapalnie, dodatkowo zmniejszając ból. Co istotne, nie wszystkie jednak żele z aloesu mają takie działanie – konieczne jest, aby żel był stabilizowany, znajdujący się w środku rośliny.

2. Aloes na owrzodzenia stóp z powodu cukrzycy

Naukowcy z Sinhgad College of Pharmacy w Indiach odkryli, że aloes może leczyć owrzodzenia wywołane cukrzycą. Badania zostały przeprowadzone na szczurach, które posiadają rany. Aloes zadziałał u nich bardzo korzystnie, przyspieszając gojenie i zamykanie się ran. Co ciekawe, wykazano, że aloes zadziałał skuteczniej od produktu komercyjnego.

3. Aloes na grzyby i bakterie

Naukowcy z Uniwersytetu Las Palmas de Gran Canaria w Hiszpanii sprawdzili, czy ekstrakt metanolowy znajdujący się w liściach i kwiatach aloesu, może działać przeciwutleniająco u ludzi. Podejrzenia autorów potwierdziły się: ekstrakt zarówno z kwiatów, jak i liści aloesu zadziałał przeciwutleniająco. Dodatkowo wykazano działanie przeciwgrzybicze.

4. Ochrona przed promieniowaniem UV

Wyciąg z pędu aloesu wykazuje także działanie chroniące przed szkodliwym promieniowaniem UVB. W badaniach przeprowadzonych przez naukowców z Kyung Hee University Global Campus w Korei Południowej wynika, że wyciąg z aloesu – zarówno dziecięcego jak i dorosłego – może działać ochronnie na skórę przed starzeniem się w wyniku narażenia na promieniowanie słoneczne.

5. Ochrona skóry przed uszkodzeniami w wyniku radioterapii

W badaniach przeprowadzonych na pacjentach z rakiem piersi, których poddawano radioterapii, wykazano, że regularne stosowanie kremu zawierającego aloes, skutecznie chroni skórę przed uszkodzeniami skóry wywołanymi radioterapią. Pacjenci aplikowali krem na skórę 2 razy dziennie, zaczynając już na 15 dni przed radioterapią i kontynuując to jeszcze przez 1 miesiąc po zakończeniu.

6. Poprawa funkcji umysłowych

Aloes zmniejsza objawy depresji, wpływa korzystnie na funkcje pamięciowe, poprawia zdolność uczenia się – takie wnioski wysnuli naukowcy po przeprowadzeniu badań na myszach. Wyniki badań zostały opublikowane na łamach Nutritional Neuroscience. Konieczne jest jednak przeprowadzenie badań na ludziach, aby móc jednoznacznie twierdzić o takim działaniu.

7. Regeneracja skóry po oparzeniu

W badaniach przeprowadzonych przez chirurgów plastycznych, opublikowanych na łamach Medical Association Journal Pakistan zauważono, że żel z aloesu daje o wiele większą ulgę w bólu u osób, które doznały oparzeń termicznych, w porównaniu do zastosowania 1% srebra sulfadiazyny (SSD). Zaobserwowano, że rany po oparzeniach goją się także szybciej przy stosowaniu aloesu.

8. Leczenie trądziku

Produkty zawierające aloes w składzie mogą korzystnie wpłynąć na leczenie trądziku. Aloes ma bowiem działanie przeciwbakteryjne i przeciwzapalne. W badaniach z 2014 roku wykazano, że aloes może nawet działać skuteczniej, jeśli chodzi o leczenie trądziku, w stosunku do niektórych leków przeciwtrądzikowych. W tym samym badaniu zauważono, że po stosowaniu aloesu zmniejszył się stan zapalny i liczba zmian skórnych.

9. Aloes na pęknięcia szczeliny odbytu

W przypadku pęknięć okolic odbytu, stosowanie kremu z alosem może przyspieszyć gojenie się rany. Wykazano, że preparaty ze sproszkowanym sokiem z aloesu skutecznie leczą przewlekłe szczeliny odbytu. Skuteczność została zaobserwowana przy stosowaniu kremu 3 razy dziennie przez 6 tygodni. Poprawę odnotowano także, jeśli chodzi o dolegliwości bólowe.

Jakie działanie kosmetyczne ma aloes?

Aloes ma właściwości ochronne, przeciwbakteryjne, nawilżające oraz przeciwzapalne – i ze względu na nie ma szerokie zastosowanie zarówno w dermatologii, jak i przemyśle kosmetycznym. Aloes zawiera m.in. cenne polisacharydy, które pobudzają produkcję nowych włókien kolagenowych. Efektem tego jest szybsze gojenie się ran, regeneracja uszkodzeń na skórze, działanie odmładzające i poprawiające strukturę skóry. Z kolei dzięki składnikom przeciwzapalnym, aloes jest skuteczny w leczeniu m.in. trądziku, atopowego zapalenia skóry czy egzemy, gdyż wycisza procesy zapalne. Z tego względu aloes jest popularnym składnikiem różnego rodzaju produktów przeznaczonych do pielęgnacji skóry atopowej, ale także dla niemowląt – rzadko bowiem powoduje reakcje niepożądane, a doskonale łagodzi podrażnienia. Dodatkowo ma działanie przeciwświądowe. W aloesie znajduje się również kwas salicylowy – ten znany jest z działania przeciwzapalnego i przeciwbólowego.

Aloes ma również inne zastosowanie kosmetyczne: świetnie nawilża i ujędrnia skórę, działa stymulująco na porost włosów i poprawia ich kondycję. Ma także działanie przeciwwirusowe, więc może być stosowany wspomagająco w leczeniu opryszczki.

Aloes z doniczki możemy bez obaw wykorzystać do domowej pielęgnacji cery. Można zastosować go samodzielnie lub jako dodatek do ulubionego kremu. Żel z aloesu sprawdzi się także w pielęgnacji skóry głowy i włosów – to doskonała, naturalna odżywka, sprawiająca, że włosy stają się odżywione, gładkie i nawilżone.

Po rozcieńczeniu żelu aloesowego lub miąższu z aloesu, możemy przygotować naturalny płyn do demakijażu.

Jak stosować aloes?

Aloes może być stosowany zarówno wewnętrznie (doustnie), jak i zewnętrznie. W obu przypadkach wykazuje bardzo korzystne działanie na organizm, nie powodując przy tym skutków ubocznych.

Aloes – stosowanie doustne

Jakie działanie ma aloes stosowany doustnie? Właściwości są bardzo szerokie – dlatego też wiele preparatów leczniczych zawiera ten składnik. Najpopularniejszy jest sok z aloesu – stosowany doustnie ma działanie stymulujące układ immunologiczny. Działanie to aloes zawdzięcza polisacharydom i przeciwutleniaczom, które zwalczają wolne rodniki.

Aloes stosowany doustnie ma ponadto działanie delikatnie przeczyszczające, gdyż pobudza perystaltykę jelit i normuje zawartość wody w treści jelitowej – będzie zatem dobrym, naturalnym sposobem na problemy trawienne i zaparcia. Picie soku z aloesu wspomaga procesy trawienne i oczyszczanie układu pokarmowego. Tym samym wspierana jest naturalna flora bakteryjna jelit i mikrobiom, co korzystnie wpływa na funkcjonowanie całego organizmu.

Aloes działa również przeciwbólowo, przeciwzapalnie i przeciwdrobnoustrojowo. Stosowany doustnie może zatem wspomóc terapię wielu schorzeń, głównie górnych dróg oddechowych.

Składniki zawarte w aloesie działają ponadto korzystnie na poziom insuliny we krwi, co przekłada się pozytywnie na leczenie cukrzycy i otyłości oraz profilaktykę tych chorób.

Aloes – stosowanie zewnętrzne

Stosowanie aloesu zewnętrznie również daje wiele możliwości. Znane jest przede wszystkim aplikowane aloesu na skórę w postaci żelu, maści czy nawet świeżo zerwanego i rozkrojonego liścia – w taki sposób stosowany aloes tworzy warstwę ochronną dla skóry i świetnie łagodzi różnego rodzaju podrażnienia oraz stany zapalne. Zarówno świeży miąższ z aloesu, jak i preparaty go zawierające, ma szerokie zastosowanie w leczeniu dolegliwości dermatologicznych, takich jak oparzenia słoneczne, nadmierne wysuszenie skóry, atopowe zapalenie skóry, łuszczyca, egzema, trądzik, trudno gojące się rany, owrzodzenia, obrzęki po użądleniach owadów, odleżyny. Aloes stosowany zewnętrznie może również łagodzić nieprzyjemne objawy pochodzące od żylaków. Z kolei dzięki działaniu stymulującemu produkcję włókien kolagenowych, może zmniejszyć widoczność różnego rodzaju blizn i przebarwień.

Aloes można także stosować w jamie ustnej na próchnicę, afty, stany zapalne.

Aloes – jaki kupić?

Aloes powszechnie stosowany jest w preparatach kosmetycznych – jako dodatek do kremu, szamponu czy maseczki. Stanowi także częsty składnik past do zębów i kosmetyków oczyszczających oraz żelach na oparzenia. Można go nabyć także w formie czystego żelu aloesowego – w takiej postaci jest powszechny do stosowania na włosy, skórę, oparzenia. Jeśli zależy nam na wykorzystaniu jak największej ilości substancji odżywczych z aloesu, rozsądne wydaje się kupienie właśnie żelu aloesowego wysokiej jakości.

Jeśli chcemy stosować aloes wewnętrznie (doustnie), możemy nabyć go w postaci suplementu diety w kapsułkach lub tabletkach, albo w formie soku. Przed zakupem warto zapoznać się z tym, jak przebiegał proces produkcji oraz jakie są zalecenia do stosowania. Najskuteczniejsze są produkty z odpowiednimi certyfikatami, np. BIO oraz takie, które zawierają 100% soku z miąższem.

Miąższ z aloesu można pozyskać również samodzielnie – wówczas mamy pewność, że uzyskamy wysokie stężenie składników aktywnych.

Wystarczy w tym celu obciąć kilka grubych liści rośliny – ok. 3-4 – blisko łodygi, po czym dokładnie je myjemy i przycinamy kolce. Następnie oddzielamy warstwy liści, pozyskując wewnętrzny żel. Aloes można również pokroić na kostkę lub zetrzeć go na tarce. Żel aloesowy w takiej postaci powinien być przechowywany w lodówce przez maksymalnie kilka dni. Reguła jest taka, że im świeższy jest aloes, tym lepiej.

Czy stosowanie aloesu jest bezpieczne?

Wydaje się, że aloes jest produktem bezpiecznym dla człowieka. Rzeczywiście, wiele wskazuje na jego bezpieczeństwo, ale pozostaje pytanie dotyczące długotrwałego stosowania. Dotychczasowe badania na myszach nie wykazały co prawda toksyczności ostrej przy stosowaniu dawek terapeutycznych, jednakże przy większych dawkach odnotowano pogorszenie aktywności OUN (ośrodkowego układu nerwowego). Dodatkowo w przypadku przewlekłego stosowania, zmniejszeniu uległa liczba krwinek czerwonych. U osobników płci męskiej zauważono uszkodzenie plemników w znaczącym stopniu. W innych eksperymentach z kolei wykazano (na myszach i szczurach), że picie wody z dodatkiem ekstraktu z aloesu o stężeniu od 0,5 do 3% ma związek z rozwojem raka jelita grubego oraz takimi schorzeniami, jak rozrost błony śluzowej jelita grubego, cienkiego, węzłów chłonnych oraz żołądka.

Na podstawie tych i kilku innych wyników badań Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem uznała, że aloes jest czynnikiem potencjalnie rakotwórczym dla człowieka.

Z drugiej jednak strony w przebiegu badań na ludziach nie zgłoszono ani jednego przypadku niekorzystnego działania aloesu lub poważnych powikłań. Roślina była generalnie bardzo dobrze tolerowana, zwłaszcza aplikowana na zewnętrznie. Nieco inne wnioski wykazały natomiast badania z 2016 roku nad toksycznością aloesu i działań niepożądanych. Stwierdzono, że spożycie preparatów z aloesem jest związane z takimi dolegliwościami, jak biegunka, zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej, niewydolność nerek, nadmierna utrata masy ciała, melanoza okrężnicy, reakcje nadwrażliwości, odczyny fototoksyczne, toksyczne uszkodzenie wątroby.

W aloesie zwyczajnym występuje ponadto lateks, który wykorzystuje się w przemyśle spożywczym i przypisuje się mu działanie genoteksyczne oraz potencjalnie mutagenne. Wiąże się go również z rozwojem raka jelita grubego. Dodatkowo związki zawarte w lateksie z aloesu mogą wchodzić w interakcje z wieloma lekami, szczególnie glikozydami nasercowymi i kortykosteroidami. Lateks aloesowy nie jest także wskazany dla kobiet ciężarnych, gdyż może uszkodzić nerki u matki i płodu oraz działać toksycznie i teratogennie.

Mając na uwadze powyższe, sięgając po aloes do stosowania wewnętrznego powinno się zachować dużą ostrożność i najlepiej skonsultować decyzję z lekarzem.

Aloes – przeciwwskazania

Aloes ma szereg cennych właściwości, ale ze względu na możliwe działania niepożądane, nie powinien być stosowany przez niektóre grupy osób. Przede wszystkim nie powinny po niego sięgać kobiety w ciąży i karmiące piersią, a także małe dzieci i osoby starsze. Ponieważ aloes łatwo wchodzi w reakcje z innymi lekami, osoby przyjmujące takie preparaty powinny skonsultować decyzję z lekarzem. Aloes może wchodzić w niepożądane reakcje np. z lekami przeciwcukrzycowymi, ziołowymi, suplementami diety, diuretykami, kortykosteroidami, środkami przeczyszczającymi, digoksyną, warfyną, sewofluranem i wieloma innymi substancjami.

Przeciwwskazaniem do stosowania wewnętrznego aloesu jest także choroba serca, nerek, jelit, cukrzyca.

Jak bezpiecznie używać aloesu?

Ze względu na możliwe działania niepożądane i niewystarczającą ilość badań na temat bezpieczeństwa aloesu, lepiej nie ryzykować i nie stosować go wewnętrznie. Z kolei stosowanie zewnętrzne nie stwarza takiego ryzyka i jak najbardziej można spróbować takiej kuracji. Najlepiej pozyskać miąższ z aloesu samodzielnie, przecinając łodygę i wyciągając żel łyżeczką. Można go stosować samodzielnie lub jako baza do domowych kosmetyków.

Aby aloes szybko się nie utlenił, co mogłoby spowodować utratę cennych składników i słabsze działanie, należy miąższ przechowywać w lodówce, a najlepiej użyć go w ciągu 3 godzin od pozyskania. W lodówce można go z kolei przechowywać 10-14 dni.

Aloes można aplikować bezpośrednio na skórę, zarówno twarzy, jak i ciała. Świetnie nada się do leczenia skóry podrażnionej, poparzonej czy wysuszonej. Miąższ z aloesu ma pH zbliżone do naturalnej warstwy ochronnej skóry człowieka, dzięki czemu może być stosowany jako zakończenie codziennej pielęgnacji – np. w formie toniku (wystarczy rozcieńczyć żel z wodą). Dodatkowo aloes ma działanie oczyszczające, gdyż odblokowuje połączenia komórkowe zlokalizowane między skórą właściwą i naskórkiem (jest to działanie keratolityczne). Dzięki temu aloes intensywnie oczyszcza zarówno zewnętrzną warstwę skóry, jak i głębokie pory.

Aloes może być również bezpiecznie stosowany na rzęsy i włosy. Jeśli chodzi o rzęsy, składniki w nim zawarte wspomagają budowę struktur rzęs poprzez odpowiednie nawilżenie i odżywienie. Efektem są mocniejsze i grubsze rzęsy, a także mniej odporne na wypadanie. Podobne działanie żel z aloesu ma na włosy i skórę głowy. Szereg związków aktywnych intensywnie odżywia kosmyki i poprawia ukrwienie skóry. Preparat można używać jak maseczkę – pozostawiając na włosach przez ok. 30 minut. Taki zabieg stosowany regularnie nie tylko odżywi włosy, ale także pobudzi je do wzrostu i ograniczy wypadanie.

Bibliografia

• Al-Maweri S.A., Nassani M.Z., Alaizari N. i wsp.: Efficacy of aloe vera mouthwash versus chlorhexidine on plaque and gingivitis. A systematic review. Int. J. Dent. Hyg. 2019.

• Boudreau M.D., Mellick P.W., Olson G.R. i wsp.: Clear evidence of carcinogenic activity by a whole-leaf extract of Aloe barbadensis miller (aloe vera) in F344/N rats. Toxicol. Sci. 2013; 131 (1): 26–39.

• Cock I.E.: The Genus Aloe: Phytochemistry and Therapeutic Uses Including Treatments for Gastrointestinal Conditions and Chronic Inflammation. Prog. Drug Res. 2015; 70: 179–235.

• Chilmon E., Golonko A., Matejczyk M., Aloe vera – wybrane właściwości biologiczne, Budownictwo i inżynieria środowiska, 2017, 8, 191-195.

• Cieślik E., Turcza K.: Właściwości prozdrowotne aloesu zwyczajnego Aloe vera (L.) Webb. (Aloe barbadensis Mill.). Post Fitoter. 2015; (16) 2: 117–124.

• Hekmatpou D., Mehrabi F., Rahzani K., Aminiyan A.: The Effect of Aloe Vera Clinical Trials on Prevention and Healing of Skin Wound: A Systematic Review. Iran J. ed.. Sci. 2019; 44 (1): 1–9.

• Jambor J. i in, Znaczenie aloesu w dermatologii i kosmetyce, Postępy Fitoterapii 3-4/2002, s. 50-52.

• Kukułowicz A., Steinka I., Aloes – możliwość wykorzystania jako suplementu diety, Probl Hig Epidemiol, 2010, 91, 4, 632-636.

• Parlati L., Voican C.S., Perlemuter K., Perlemuter G.: Aloe vera-induced acute liver injury: A case report and literature review. Clin. Res. Hepatol. Gastroenterol. 2017; 41 (4): e39-e42.

• Radha M.H., Laxmipriya N.P.: Evaluation of biological properties and clinical effectiveness of Aloe vera: A systematic review. J. Tradit. Complement. Med. 2014; 5 (1): 21–26.

• Wierzbicka I., Aloes- sukulent o leczniczych właściwościach, Food forum, 4, 14, 2016, 97-102.