Z psychologicznego punktu widzenia temperament jest zespołem cech psychicznych i biologicznych, które warunkują nasze reakcje emocjonalne, poziom energii, tempo działania, a także zdolność do samoregulacji. To dzięki temperamentowi jedni z nas są spokojni i powściągliwi, podczas gdy inni żywo reagują na bodźce i z łatwością ulegają emocjom. Co więcej, temperament ujawnia się bardzo wcześnie – niektórzy badacze twierdzą, że już w łonie matki można zaobserwować pierwsze różnice w aktywności płodów, będące zapowiedzią przyszłego temperamentu noworodka.
Jak nauka opisuje temperament? Różne teorie, wspólny fundament
Przez lata powstało wiele teorii i modeli próbujących uchwycić istotę temperamentu. Choć różnią się one sposobem pomiaru, strukturą i terminologią, wszystkie łączy przekonanie, że temperament jest zakorzeniony w biologii – przede wszystkim w funkcjonowaniu układu nerwowego oraz neuroprzekaźników.
Jedną z najważniejszych koncepcji w tym zakresie stworzyli Alexander Thomas i Stella Chess, którzy w latach 50. XX wieku zapoczątkowali wieloletnie badania nad dziećmi i ich zachowaniami. Na podstawie obserwacji wyodrębnili dziewięć cech temperamentu, takich jak rytmiczność, próg reakcji, nastrój czy zdolność adaptacji. Wyróżnili także trzy główne typy temperamentu: „łatwy”, „trudny” oraz „wolno rozgrzewający się”. Ich badania wykazały, że temperament dziecka ma duży wpływ na rozwój emocjonalny, ale również na relacje rodzinne – szczególnie wtedy, gdy styl wychowawczy rodziców jest niedopasowany do temperamentu dziecka.
Z kolei Mary Rothbart, współczesna badaczka rozwoju dziecka, zaproponowała model zakładający istnienie trzech głównych wymiarów temperamentu: reaktywności emocjonalnej (zarówno pozytywnej, jak i negatywnej), uwagi (związanej z koncentracją i wytrwałością) oraz samoregulacji. W jej ujęciu temperament nie jest czymś sztywnym – może ulegać modyfikacjom w toku rozwoju, szczególnie w wyniku interakcji z otoczeniem.
Inną znaną i szeroko stosowaną koncepcją jest model Cloningera, który wyróżnia cztery wymiary temperamentu: poszukiwanie nowości, unikanie szkód, zależność od nagrody i wytrwałość. Co istotne, Cloninger połączył badania nad temperamentem z neurobiologią, wskazując, że konkretne cechy temperamentu są powiązane z określonymi układami neuroprzekaźników – np. dopaminą, serotoniną czy noradrenaliną.
W Polsce szczególny wkład w badania nad temperamentem wniósł prof. Jan Strelau, twórca regulacyjnej teorii temperamentu. W jego ujęciu temperament pełni funkcję regulacyjną – decyduje o tym, jak radzimy sobie z wymaganiami otoczenia, a jego podstawowe cechy, takie jak reaktywność emocjonalna, wytrzymałość czy żwawość, są względnie stałe w czasie i mają podłoże biologiczne.
Biologiczne podłoże temperamentu – geny, mózg, neuroprzekaźniki
Badania nad temperamentem nie pozostawiają wątpliwości – u jego podstaw leżą mechanizmy neurobiologiczne. Odpowiadają za nie m.in. układy limbiczne mózgu, takie jak ciało migdałowate (amygdala), które odgrywa kluczową rolę w przetwarzaniu emocji, a także układ siatkowaty pnia mózgu, regulujący poziom pobudzenia. Kluczowe znaczenie mają również neuroprzekaźniki: osoby z wysoką reaktywnością emocjonalną mogą mieć inny poziom serotoniny czy noradrenaliny niż osoby spokojniejsze i bardziej powściągliwe.
W ostatnich latach badacze coraz częściej sięgają po metody genetyki molekularnej, by lepiej zrozumieć, skąd biorą się różnice temperamentalne. W 2019 roku opublikowano szeroko zakrojone badania genetyczne, które wykazały, że za rozwój cech temperamentu odpowiada ponad 700 genów zaangażowanych w regulację plastyczności synaptycznej i neuroprzekaźnictwa (https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31712636/). Oznacza to, że temperament jest silnie zakorzeniony w naszej biologii, ale nie oznacza to jeszcze, że nie można go modyfikować.
Czy temperament się zmienia?
Chociaż temperament uznawany jest za względnie stały, nie oznacza to, że jest niezmienny. Z wiekiem niektóre jego aspekty mogą ulegać osłabieniu lub wzmocnieniu – szczególnie pod wpływem środowiska wychowawczego, relacji społecznych oraz doświadczeń życiowych. Przykładowo, dziecko impulsywne i łatwo wpadające w złość może nauczyć się panować nad swoimi reakcjami dzięki odpowiednim interwencjom wychowawczym lub terapeutycznym.
W psychologii rozwojowej mówi się o tzw. „dobroci dopasowania” (goodness of fit) – czyli o tym, jak dobrze temperament dziecka współgra z wymaganiami i oczekiwaniami środowiska. Gdy środowisko odpowiada na potrzeby temperamentalne jednostki, jej rozwój przebiega harmonijnie. W przeciwnym razie może dojść do napięć, frustracji i trudności adaptacyjnych.
Temperament a osobowość – linia graniczna
Wielu badaczy podkreśla, że temperament to biologiczny rdzeń osobowości. Innymi słowy, temperament stanowi punkt wyjścia dla kształtowania się cech osobowości, które rozwijają się później – w wyniku socjalizacji, edukacji i doświadczeń życiowych. Charakter, wola, przekonania moralne – to elementy, które pojawiają się z czasem, lecz ich fundamentem pozostają wrodzone wzorce reagowania emocjonalnego i behawioralnego.
Cloninger w swojej koncepcji wprowadza rozróżnienie między temperamentem a charakterem. Według niego temperament jest automatyczny i związany z nieświadomymi reakcjami, natomiast charakter dotyczy dojrzałych, świadomych wyborów jednostki. To, w jaki sposób temperament przekształca się w osobowość, zależy zatem od interakcji między biologią a środowiskiem.
Temperament a zaburzenia psychiczne
Coraz więcej badań wskazuje na istotne powiązania między cechami temperamentu a skłonnością do określonych zaburzeń psychicznych. Przykładowo, dzieci o wysokiej reaktywności emocjonalnej i niskim poziomie kontroli emocji są bardziej narażone na rozwój zaburzeń lękowych, depresyjnych czy ADHD (https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16492265/). Z kolei niski poziom lęku i wysoka impulsywność mogą predysponować do zachowań antyspołecznych lub uzależnień.
Warto jednak podkreślić, że temperament nie jest „wyrokiem” – nie determinuje losów jednostki. To raczej czynnik ryzyka, który może zostać zneutralizowany lub spotęgowany w zależności od stylu wychowawczego, relacji rówieśniczych i dostępu do wsparcia emocjonalnego.
Temperament w szkole i wychowaniu
Zrozumienie temperamentu dziecka może mieć kluczowe znaczenie w kontekście edukacyjnym. Nauczyciele i wychowawcy, którzy potrafią rozpoznać indywidualne cechy temperamentalne swoich podopiecznych, są w stanie lepiej dostosować metody dydaktyczne i formy komunikacji. Dzieci impulsywne wymagają większego wsparcia w rozwijaniu samokontroli, podczas gdy dzieci nieśmiałe – łagodnego zachęcania do aktywności społecznej.
Badania pokazują, że temperament może wpływać na tzw. gotowość szkolną – czyli zdolność do koncentracji, wytrwałości, regulacji emocji i adaptacji do wymagań edukacyjnych (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8382544/). Dlatego coraz więcej psychologów postuluje, by już w przedszkolu uwzględniać profil temperamentalny dziecka jako jeden z elementów diagnozy.
Podsumowanie
Temperament to biologiczne jądro naszej osobowości – fundament, który kształtuje sposób, w jaki odbieramy świat, reagujemy na wyzwania i budujemy relacje z innymi ludźmi. Choć jest w dużej mierze dziedziczony i oparty na strukturach mózgowych oraz neuroprzekaźnikach, nie jest niezmienny. Dzięki mądremu wychowaniu, środowisku dostosowanemu do naszych potrzeb i świadomej pracy nad sobą, możemy rozwijać te cechy, które pozwolą nam w pełni wykorzystać potencjał naszego temperamentu.
