Gorączka: fizjologiczny mechanizm czy sygnał zagrożenia?
Gorączka, choć powszechnie kojarzona z chorobą, sama w sobie nią nie jest. Stanowi efekt aktywacji jednego z najstarszych mechanizmów obronnych organizmu – układu odpornościowego. To nieprzypadkowe i złożone zjawisko, które pojawia się w odpowiedzi na obecność czynnika chorobotwórczego, stanu zapalnego lub nieprawidłowości w obrębie układu immunologicznego.
Przez wieki traktowano gorączkę jako symptom wymagający natychmiastowego zbicia. Dziś, dzięki badaniom klinicznym i biologii molekularnej, wiemy, że jej obecność może przynieść korzyści terapeutyczne, jeśli tylko zostanie właściwie zinterpretowana.
Czym jest gorączka? Medyczna definicja i klasyfikacja
Z medycznego punktu widzenia gorączka to wzrost temperatury ciała powyżej fizjologicznego zakresu ustalonego przez ośrodek termoregulacji w podwzgórzu. O temperaturze ciała człowieka mówi się:
-
Stan prawidłowy: 36,1–37,2°C (wartości mierzone w jamie ustnej),
-
Stan podgorączkowy: 37,1–38,0°C,
-
Gorączka: ≥38,0°C,
-
Gorączka wysoka: ≥39,0°C,
-
Hiperpyreksja (hipergorączka): ≥41,5°C – stan zagrażający życiu.
Warto zaznaczyć, że temperatura ciała zmienia się fizjologicznie w ciągu doby, jest wyższa po południu i niższa rano. U kobiet zmienia się też w zależności od fazy cyklu menstruacyjnego. Dopiero trwałe przekroczenie 38°C wskazuje na proces chorobowy.
Jak powstaje gorączka? Biochemiczny szlak reakcji immunologicznej
Proces gorączkowy rozpoczyna się, gdy układ odpornościowy wykryje zagrożenie, np. zakażenie wirusowe lub bakteryjne. Reaguje na to m.in. przez wydzielanie tzw. pirogenów endogennych – czyli cytokin prozapalnych: interleukiny-1 (IL-1), IL-6, TNF-α czy interferonu.
Cytokiny te aktywują komórki glejowe w strukturach mózgu, zwłaszcza w narządzie naczyniowym blaszki krańcowej (OVLT), który nie jest chroniony przez barierę krew–mózg. Tam zainicjowana zostaje produkcja prostaglandyny E2 (PGE2) za pośrednictwem enzymu COX-2. PGE2 działa na receptory EP3 w podwzgórzu, powodując „przestrojenie” termostatu organizmu na wyższą wartość.
W efekcie ciało zaczyna reagować tak, jakby temperatura była zbyt niska – pojawiają się dreszcze, skurcz naczyń krwionośnych i drżenie mięśniowe. To mechanizmy zmniejszające utratę ciepła i zwiększające jego produkcję.
Po co organizmowi gorączka? Korzyści immunologiczne i metaboliczne
Choć wzrost temperatury może być nieprzyjemny, ma konkretne znaczenie fizjologiczne. Udowodniono, że w podwyższonej temperaturze:
-
zwiększa się aktywność leukocytów (komórek żernych),
-
wzrasta produkcja interferonów i cytokin przeciwwirusowych,
-
nasilają się reakcje chemotaksji i fagocytozy,
-
dochodzi do zahamowania namnażania bakterii i wirusów,
-
przyspiesza regeneracja tkanek.
Gorączka stwarza niekorzystne warunki dla drobnoustrojów, m.in. przez obniżenie stężenia jonów żelaza w osoczu – składnika niezbędnego dla wzrostu bakterii.
W badaniach klinicznych wykazano, że osoby, u których występowała umiarkowana gorączka podczas infekcji, często szybciej wracały do zdrowia, a ich organizm skuteczniej eliminował patogen.
Czy każda gorączka wymaga zbicia? Przypadki uzasadnione i nieuzasadnione
Nie każda gorączka wymaga leczenia objawowego. W większości przypadków – zwłaszcza u dorosłych – nieprzekraczająca 38,5°C gorączka może być pozostawiona bez interwencji farmakologicznej, jeśli nie towarzyszą jej objawy ciężkie.
Zaleca się jednak zbijanie gorączki w następujących sytuacjach:
-
u niemowląt <3 miesiąca życia – każda gorączka powyżej 38°C wymaga pilnej diagnostyki,
-
u dzieci z tendencją do drgawek gorączkowych,
-
przy temperaturze ≥39°C,
-
gdy gorączce towarzyszą ból głowy, zaburzenia świadomości, trudności w oddychaniu, odwodnienie lub znaczne osłabienie,
-
u pacjentów z chorobami przewlekłymi (np. chorobą wieńcową, POChP), dla których wysoka temperatura może zwiększać ryzyko powikłań.
Warto podkreślić, że zbyt intensywne i przedwczesne stosowanie leków przeciwgorączkowych może paradoksalnie wydłużać przebieg infekcji.
Leki przeciwgorączkowe – jak działają i kiedy je stosować?
Do najczęściej stosowanych leków przeciwgorączkowych należą paracetamol (acetaminofen) i ibuprofen. Oba działają przez hamowanie cyklooksygenazy i zmniejszenie syntezy PGE2 w podwzgórzu. Jednak różnią się:
-
Paracetamol – dobrze tolerowany, bez działania przeciwzapalnego, stosowany głównie u dzieci i kobiet w ciąży.
-
Ibuprofen – wykazuje także działanie przeciwzapalne i przeciwbólowe, skuteczniejszy w infekcjach wirusowych i bakteryjnych.
Nie powinno się stosować jednocześnie obu leków rutynowo – chyba że zaleci to lekarz. W razie potrzeby można stosować je naprzemiennie co 4–6 godzin.
Wysokiej gorączce należy towarzyszyć nawodnienie, odpoczynek, chłodne okłady lub kąpiele (ale nie zimne – najlepiej o 1–2°C niższe niż temperatura ciała).
Gorączka u dzieci – szczególny przypadek
U dzieci gorączka może przebiegać gwałtowniej i szybciej narastać. Dotyczy to zwłaszcza:
-
niemowląt,
-
dzieci z infekcjami wirusowymi (np. trzydniówka, grypa, enterowirusy),
-
dzieci z niedojrzałą termoregulacją.
U dzieci do 5. roku życia należy zachować czujność wobec drgawek gorączkowych – zwykle są krótkie i niegroźne, ale wymagają konsultacji. Najważniejsze to zapewnić bezpieczeństwo dziecku podczas napadu i unikać jego przegrzewania.
Niektóre infekcje, takie jak gorączka trzydniowa (rumień nagły), mogą przebiegać z nagłym skokiem temperatury, a po jej ustąpieniu pojawia się charakterystyczna wysypka.
Przedłużająca się gorączka – kiedy szukać przyczyny głębiej?
Jeśli gorączka trwa dłużej niż 5–7 dni, nie reaguje na leczenie objawowe lub nawraca cyklicznie, konieczna jest pogłębiona diagnostyka. Możliwe przyczyny to:
-
infekcje przewlekłe (gruźlica, mononukleoza, zakażenia pasożytnicze),
-
stany zapalne (np. choroby reumatyczne: toczeń, choroba Stilla),
-
nowotwory hematologiczne (białaczki, chłoniaki),
-
reakcje polekowe,
-
gorączka o nieznanej etiologii (FUO – fever of unknown origin).
Diagnostyka obejmuje morfologię, OB, CRP, próby wątrobowe, badania wirusologiczne i obrazowe. W razie potrzeby pacjent kierowany jest do specjalisty chorób zakaźnych lub reumatologa.
Gorączka a COVID-19 – czy coś się zmieniło?
Pandemia SARS-CoV-2 uświadomiła, że gorączka może być pierwszym (lub jedynym) objawem infekcji wirusowej o wysokiej transmisyjności. Choć nie każda infekcja COVID-19 przebiegała z gorączką, jej obecność była sygnałem do izolacji i testowania.
Badania wykazały, że gorączka u pacjentów z COVID-19 często wskazywała na prawidłową odpowiedź immunologiczną. Co ciekawe, jej brak – zwłaszcza u osób starszych – był czynnikiem ryzyka ciężkiego przebiegu.
Podsumowanie
Gorączka to nieprzypadkowa reakcja organizmu, lecz narzędzie obronne ewolucyjnie utrwalone w biologii człowieka. Jej pojawienie się świadczy o aktywności układu odpornościowego, a w wielu przypadkach – zwłaszcza u osób zdrowych – nie wymaga natychmiastowego leczenia. Kluczowe znaczenie ma właściwa interpretacja kontekstu klinicznego, wieku pacjenta i współwystępujących objawów.
