Depresja u dzieci - objawy depresji, przyczyny, leczenie

Czym jest depresja?

Depresja jest chorobą cywilizacyjną należącą do grupy zaburzeń nastroju (zaburzeń afektywnych). To stan charakteryzujący się długotrwale obniżonym nastrojem oraz wielu zaburzeń somatycznych i psychicznych. Może przebiegać w jednej z dwóch postaci:

• przewlekłej (następuje stałe obniżenie nastroju przez cały czas o podobnym nasileniu),
• epizodycznej (depresja epizodyczna polega na występowaniu epizodów depresyjnych o różnym nasileniu: lekkim, umiarkowanym, ciężkim i ciężkim z objawami psychotycznymi; okresy te przeplatają się z okresami stabilizacji i poprawy samopoczucia).

Objawy depresji towarzyszą także innym problemom psychicznym. Mogą również wystąpić jako reakcja na traumatyczne wydarzenia.

Statystyki, czyli liczba dzieci chorujących na depresję

jak wynika z danych Narodowego Funduszu Zdrowia, 2% dzieci jest leczona z powodu depresji. Eksperci wskazują, że stan ten nie odzwierciedla jednak rzeczywistej liczby chorujących na depresję dzieci w Polsce, gdyż wiele przypadków nie jest zdiagnozowana lub diagnoza jest stawiana nieprawidłowo (lekarze dokonują stwierdzenia depresji u dzieci na takich samym zasadach, jak u dorosłych, mimo że często depresja u dzieci objawia się w inny sposób - niestety nie ma osobnej jednostki chorobowej w postaci "depresji dziecięcej", dlatego też lekarze są zmuszeni do takiej formy diagnostyki). Szacunki specjalistów wskazują, że nawet co 3 nastolatek może cierpieć na depresję. Częściej choroba dotyka dziewczynki. Ciekawostką jest, że najmłodszym dzieckiem, u którego zdiagnozowano depresję, było w wieku zaledwie 2 lat.

Depresja u dzieci – przyczyny

Przyczyn rozwoju klinicznej postaci depresji jest wiele - nie ma jednego czynnika, stąd na przyczyny należy patrzeć holistycznie. Czynniki sprzyjające rozwojowi depresji u dzieci to m.in.

• procesy biochemiczne w mózgu - występują zaburzenia równowagi substancji biochemicznych,
• czynniki genetyczne - ryzyko wystąpienia depresji u dzieci rodziców cierpiących na zaburzenia tego rodzaju wynosi 15-45%; ponadto jeśli jedno z bliźniąt ma depresję, ryzyko wystąpienia u drugiego wynosi aż 70%,
• czynniki środowiskowe i społeczne - zwłaszcza atmosfera rodzinna (przemoc w rodzinie, przewlekła choroba rodziców czy dziecka, śmierć bliskiej osoby, nadużywanie substancji psychoaktywnych w rodzinie, rozwód rodziców lub przewlekłe konflikty w rodzinie, wykorzystywanie seksualne, psychiczne lub fizyczne, oziębłość emocjonalna ze strony rodziców, wrogość, brak zainteresowania, nadmierna kontrola, zbyt duża odpowiedzialność na dziecku, trudna sytuacja materialna, izolacja społeczna rodziny) oraz szkolna (nadmierne wymagania stawiane przez nauczycieli, atmosfera wrogości w klasie, przemoc ze strony rówieśników lub nauczycieli, niepowodzenia szkolne, niesprawiedliwość w ocenianiu).

Obecnie sądzi się ponadto, że narażenie na przewlekły stres dziecka, które biologicznie znajduje się w grupie ryzyka, dochodzi do uszkodzeń neuroendokrynologicznych procesów adaptacyjnych w mózgu, w efekcie czego rozwija się predyspozycja do reagowania depresją zarówno na stresory, jak i na wyimaginowane czynniki stresowe lub bardzo nieznaczne.

Co czuje dziecko z depresją?

• Szczególnie istotny wpływ na rozwój depresji u dziecka mają takie czynniki, jak choroba psychiczna jednego (lub dwójki) rodziców, przemoc w rodzinie oraz rozwód lub śmierć rodzica. Dziecko w tych sytuacjach przeżywa ogromną złość, którą kieruje przeciwko sobie w formie samokrytyki. Nieodpowiednie relacje rodzinne prowadzą do negatywnych przekonań o swoich kompetencjach czy poczuciu własnej wartości. Dodatkowo utrudniają adaptację i zdolności radzenia sobie ze stresem. Dziecku brakuje poczucia bezpieczeństwa i akceptacji. Rozwija się negatywny stosunek do siebie i całego świata.
• Niska samoocena to jeden z najważniejszych czynników rozwoju depresji u dziecka. Dziecko odczuwa pewną rozbieżność między tym, kim chce być, a tym, kim jest (kim myśli, że jest). Im większa występuje w tym miejscu rozbieżność, tym samoocena jest na niższym poziomie. Na poczucie własnej wartości wpływa też poczucie wsparcia ze strony rodziców, nauczycieli i rówieśników.
• Dziecko z depresją tłumaczy negatywne wydarzenia własnymi cechami. Obarcza siebie winą i nie dostrzega innych czynników. Osądza siebie w nazbyt krytyczny sposób. Taki sposób rozumowania prowadzi do braku wiary w siebie i swoje możliwości.
• Dziecko zdrowe znajdzie sposób, aby poradzić sobie z negatywnymi emocjami i wydarzeniami. Dziecko z depresją wybierze dysfunkcjonalny sposób rozwiązania problemu (unikanie go, odwracanie uwagi).

Jak pandemia wpłynęła na stany depresyjne u dzieci?

Na portalu Uzależnienia Behawioralne pojawiła się wypowiedź psychologa Łukasza Prysińskiego na temat wpływu pandemii na stany depresyjne u dzieci. Zdalne nauczanie, izolacja, ograniczony kontakt z kolegami - taki system spowodował, wg specjalisty, bardzo negatywne i długofalowe konsekwencje. Jest to środowisko charakterystyczne dla stanu wojny i zdaniem psychologa wiele dzieci będzie ofiarami stresu pourazowego, a jego leczenie trwa nierzadko latami. Stany depresyjne ściśle wiążą się z przewlekłym stresem po traumie, dlatego więcej dzieci obecnie choruje na depresję. Wg eksperta od czasów wojny nie było tak niebezpiecznego zjawiska dla ludzkiej psychiki jak izolacja związana z COVID-19 i lęk przed wirusem.

Depresja u dzieci - objawy

Depresja u nastolatków i dzieci objawia się nieco inaczej niż u osób dorosłych. Wśród dzieci podstawowym objawem jest co prawda długotrwałe obniżenie nastroju, natomiast w przeciwieństwie do osób dorosłych, u dzieci nasilają się:

• zachowania agresywne,
• autodestrukcja,
• zachowania destrukcyjne,,
• zachowania buntownicze,
• drażliwość.

Powyższe objawy nie występują w ramach standardowej klasyfikacji diagnozowania depresji, dlatego często u dzieci z depresją rozpoznaje się np. ADHD, zamiast właściwej choroby.

Innymi nietypowymi objawami tego zaburzenia psychicznego u dzieci i młodzieży świadczących, to m.in. zaburzenia koncentracji, problemy z pamięcią, problem ze skupieniem uwagi. Dzieci w efekcie nie radzą sobie z lekcjami, mają problemy w szkole, nie mają chęci chodzenia do szkoły - towarzyszy im bowiem wysoki poziom lęku, a ten natomiast może wywołać pobudzenie psychoruchowe. Dziecko nie może usiedzieć w jednym miejscu, wierci się na krześle i ostatecznie zamyka się w miejscu, w którym czuje się bezpieczne - najczęściej we własnym pokoju przed komputerem. Jeśli nie zostaną wdrożone odpowiednie środki lecznicze, istnieje duże prawdopodobieństwo, że dziecko wycofa się z kontaktów międzyludzkich, a każda próba zbliżenia się do niego spowoduje zachowania agresywne.

Depresja u dzieci może objawiać się w rozmaity sposób. Nie wszystkie objawy występują u dzieci w każdym wieku i na każdym etapie rozwoju. U najmłodszych z reguły obserwuje się objawy somatyczne, u nastolatków raczej zmiany zachowania. Najtrudniejsza jest diagnoza u młodszych dzieci, gdyż nie są one w stanie powiedzieć, dlaczego czują się źle. Objawy depresji w tej grupie wiekowej mogą wiązać się z wieloma nietypowymi symptomami, np. opóźnieniem w rozwoju, a nawet cofaniem się w rozwoju (dzieci przestają mówić, zaczynają moczyć się w nocy itd.).

Podobnie jak w przypadku dorosłych, depresja wśród młodzieży i dzieci może dawać objawy charakterystyczne dla innych chorób, np. bóle głowy, biegunki, zaparcia, uczucie duszności, bóle brzucha, problemy ze snem, pogorszenie apetytu.

Jeśli objawy depresji u dzieci utrzymują się dłużej niż przez dwa tygodnie, należy koniecznie udać się w trybie pilnym do psychologa lub lekarza psychiatry, aby nie dopuścić np. do myśli samobójczych i innych poważnych skutków depresji.

Przebieg depresji u dzieci - etapy rozwoju

Depresja u dzieci i nastolatków może przebiegać w następujący sposób:

• poczucie zmęczenie, zniechęcenia - dziecko przestaje spotykać się z kolegami, nie podejmuje lubianych do tej pory aktywności, jest cały czas zmęczone, ma problem z wykonywaniem codziennych obowiązków (np. utrzymanie porządku), ma problem ze wstawaniem rano z łóżka,
• ograniczenie kontaktów społecznych - dziecko izoluje się od innych, nie chce podtrzymywać kontaktów,
• apatia, utrata radości - dziecko staje się obojętne na wydarzenia, które kiedyś je cieszyły, jest apatyczne,
• poczucie bezsensu i braku własnej wartości - dziecko nie widzi sensu w podejmowaniu różnych aktywności - wychodzi z założenia, że i tak mu nie wyjdą, zatem ma niską samoocenę i pesymistycznie widzi swoją przyszłość czy szanse w rzeczywistości, jest dla siebie bardzo krytyczne,
• nadwrażliwość na krytykę - dziecko reaguje wybuchem złości nawet na drobne zwrócenie uwagi,
• płaczliwość i drażliwość - dziecko jest bardzo drażliwe, wpada w wielką złość lub rozpacz bardzo często, jest wrogo nastawione do świata,
• poczucie bycia bezużytecznym - dziecko czuje zbędne, ma tendencję do obwiniania się za rzeczy, na które nie ma wpływu,
• zachowania ryzykowne - dziecko podejmuje nieprzemyślane, często ryzykowne decyzje pod wpływem chwili,
• nałogi - nastolatek chcąc oderwać się od problemów i obniżonego nastroju, szuka pocieszenia w substancjach psychoaktywnych, alkoholu, papierosach, dopalaczach,
• lęk i napięcie - dziecko stale odczuwa lęk i wewnętrzne napięcie w każdej sytuacji,
• autoagresja - dziecko wykazuje zachowania autodestrukcyjne, jak np. samookaleczanie,
• myśli samobójcze - w myślach dziecka pojawiają się fantazje dotyczące śmierci; dziecko może tworzyć również przygotowania i plany do samobójstwa; w przypadku braku leczenia może dojść nawet do prób samobójczych.

Cechy depresji u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym

W tej grupie wiekowej niezwykle ciężko jest diagnozować depresję. Tak małe dzieci nie mówią o swoim obniżonym nastroju czy niskiej samoocenie. Lekarz ma przed sobą trudne zadanie, polegające na wywnioskowaniu odczuć dziecka po jego postawie ciała czy wyrazie twarzy. Często też wskazówką są dolegliwości somatyczne (dziecko może powiedzieć np. że źle się czuje: miewa bóle brzucha, głowy, moczy się czy ma zaburzenia apetytu). Dzieci z depresją są też bardziej drażliwe, apatyczne, mają niewielki poziom zainteresowania aktywnościami, nie lubią współpracować w grupie, nie interesują się lekcjami. Czasami dzieci z depresją w tym wieku próbują zwrócić na siebie uwagę przeszkadzaniem innym.

U dzieci w wieku szkolnym i przedszkolnym, które cierpią na depresję, często współwystępuje lęk separacyjny. Mogą także wystąpić inne zaburzenia lękowe i w ogóle zaburzone zachowania.

Cechy depresji u nastolatków

Podczas okresu dojrzewania przypadki zaburzeń depresyjnych wyraźnie wzrastają, dając poziom niemal równy liczbie zachorowań u dorosłych. Wystąpienie depresji w tym wieku zależy od wielu czynników, a są to m.in.:

• zaburzenia gospodarki hormonalnej,
• stres w szkole,
• presja konieczności dostosowania się do rówieśników.

Przyczyną depresji wśród młodzieży często jest konieczność stawiania czoła trudnym zadaniom rozwojowym, np. określeniu tożsamości seksualnej, stopniowa separacja od rodziny, coraz większa samodzielność. W okresie dojrzewania jest ponadto wyższe ryzyko wystąpienia depresji, ponieważ dla młodego człowieka bardzo ważny staje się wygląd i większość nastolatków uważa, że nie odpowiada przyjętym kanonom kulturowym, co zaniża ich samoocenę. Dotyczy to szczególnie dziewcząt, u których dochodzi do przyrostu tkanki tłuszczowej w wieku dorastania płciowego.

Depresja dotyka także często nastolatków, które są ofiarami molestowania seksualnego.

Jakie są objawy depresji wśród nastolatków? To m.in.:

• łatwe wpadanie w złość lub rozpacz,
• brak kontroli nad swoimi emocjami i zachowaniami,
• pojawia się drażliwość, uczucie przygnębienia,
• może wystąpić wycofanie społeczne, zerwanie kontaktów, izolacja,
• zmiany apetytu (większy lub mniejszy),
• zaburzenia rytmu dobowego (w dzień nastolatek śpi, w nocy czuwa - np. gra na komputerze),
• brak zainteresowań dotychczasowymi zajęciami,
• zaburzenia lękowe i zaburzenia zachowania,
• zaburzenia odżywiania (anoreksja, bulimia),
• nadużywanie alkoholu lub substancji psychoaktywnych,
• myśli samobójcze (symptomem tego mogą być np. wypowiedzi na temat śmierci, robienie planów samobójczych, mówienie o bezsensie życia, brak nadziei, mówienie o braku perspektyw na przyszłości)

Szczególnie ważny jest ostatni punkt. W wieku 15-19 lat myśli samobójcze często przeradzają się w czyn - ryzyko samobójstwa znacznie wzrasta. Czynnikami, które sprzyjają temu są także stresujące okoliczności (np. rozwód rodziców, upokorzenie, porażka w istotnej dziedzinie, odrzucenie przez sympatię), łatwa dostępność leków czy inne sprzyjające okoliczności, silne emocje.

Depresja u dzieci - leczenie, formy psychoterapii

Depresja może dotknąć każdego, a jej objawy - jak widać - zależą od wieku. Jak można pomóc swojemu dziecku, jeśli zauważyliśmy u niego objawy depresji? Przede wszystkim należy niezwłocznie udać się do psychologa, a najlepiej lekarza psychiatry w poradni zdrowia psychicznego. Istotne jest, aby zapobiec utrwaleniu obniżonego nastroju i depresji przewlekłej oraz znalezienie przyczyny depresji u dziecka.

Jak wygląda leczenie depresji u dzieci i młodzieży? Niestety świat nauki nie dostarcza nam zbyt wielu badań dotyczących leczenia depresji w tej grupie wiekowej, stąd lekarze opierają się głównie na wynikach badań klinicznych dotyczących osób dorosłych - a te skupiają się głównie na farmakoterapii. Skuteczność leków przeciwdepresyjnych stosowanych u dorosłych, wymaga natomiast dalszych analiz, czy są one odpowiednie dla dzieci i młodzieży. Dlatego też przy ciężkich stanach farmakoterapia w przypadku dzieci, odbywa się w szpitalu. Jeśli natomiast depresja jest uznana za umiarkowaną lub lekką, z reguły dziecko lub nastolatek jest kierowany na terapię indywidualną lub grupową. Czasami wskazane jest połączenie terapii indywidualnej z terapią grupową lub rodzinną.

Leczenie jest długotrwałe, gdyż depresja jest chorobą przewlekłą i nawracającą. Jeśli wystąpi pierwszy epizod depresyjny, istnieje poważne ryzyko pojawienia się kolejnego.

Leczenie depresji u dzieci i młodzieży - stosowane modele terapii

Za podstawowy model leczenia depresji u młodzieży i dzieci uważa się metody niefarmakologiczne. Bardzo istotna jest w nich psychoedukacja, dzięki której dzieci i rodzice uczą się, czym jest depresja i jak ja oswoić. Zrozumienie pewnych mechanizmów i tego, że niektóre zachowania czy uczucia są powodowane przez chorobę, pozwala zwiększyć skuteczność leczenia i zmniejszyć nasilenie objawów przy kolejnych epizodach. Kluczowe znaczenie w leczeniu depresji ma oczywiście psychoterapia. Istnieją różne typy psychoterapii i różne metody, a ich dopasowanie do dziecka zwiększa szansę na wyleczenie depresji. Często najlepsze efekty dają moduły łączone (np. terapia indywidualna plus terapia rodzinna). Stosuje się następujące formy terapii:

• Terapia indywidualna - kierowana jest do starszych dzieci i nastolatków. Jeśli zaburzenie depresyjne dotyka małego dziecka, terapia indywidualna zwykle niemożliwa, ponieważ dziecku muszą towarzyszyć opiekunowie.
• Terapia rodzinna - dzięki niej zarówno dziecko, jak i rodzice zaczynają rozumieć, że problemy dziecka nie są bez wpływu na całą rodzinę. Działa to również w drugą stronę, czyli zaczynamy rozumieć, że problemy innych członków rodziny odbijają się na zdrowiu psychicznym dziecka. Terapia rodzinna jest niezbędna w przypadku najmłodszych dzieci.
• Terapia grupowa - sprawdza się zwykle u dzieci szkolnych i nastolatków, którzy mają problemy z funkcjonowaniem społecznym i mają niską samoocenę. Małe dzieci najczęściej kierowane są na terapię grupową, która jest organizowana w formie zabawy. Dziecko uczy się nawiązywania kontaktów z rówieśnikami oraz radzenia sobie z emocjami. Terapia grupowa bywa także korzystna dla nastolatków z zachowaniami buntowniczymi.

Czasami leczenie psychoterapeutyczne u dzieci i młodzieży wymaga uzupełnienia farmakologią. Leki nie są jednak rozwiązaniem wszelkich problemów, a jedynie wsparciem psychoterapii w przypadku depresji u dzieci i młodzieży.

Jak rodzice mogą pomóc dziecku choremu na depresję?

• Nie zaprzeczaj chorobie dziecka i nie odwlekaj wizyty u lekarza, aby nie usłyszeć potwierdzenia diagnozy czy poznać przyczyn depresji, które być może wiążą się z sytuacją rodzinną.
• Nie zaniedbuj zaleceń lekarza. Jeśli wskazał, że dziecko potrzebuje psychoterapii, należy dopilnować, aby się na niej stawiało.
• Uczestnicz w terapii rodzinnej i psychoedukacji.
• Podawaj dziecku leki zgodnie z zaleceniami lekarza.
• Poświęcaj dziecku więcej swojego czasu - bądź obok, słuchaj, wspieraj, przytulaj. Pokaż, że jesteś przy nim i może czuć się bezpiecznie.
• Postaraj się rozwiązać konflikty rodzinne i partnerskie lub spraw, aby nie były one pierwszoplanowe.
• Podczas rozmowy stosuj dialog z dzieckiem, a nie monolog, czyli kazanie. Nie zadawaj pytań konfrontacyjnych, typu "dlaczego taki jesteś?", ale wychodź z pozycji pomocy, czyli "jak mogę Ci pomóc?". Dawaj do zrozumienia, że akceptujesz uczucia dziecka i szanujesz jego zdanie. Mów np. "wiem, że źle się czujesz, może porozmawiamy o tym?".
• Pomagaj w rozwiązywaniu codziennych problemów i nie miej wygórowanych oczekiwać. Jednocześnie nie możesz całkowicie odpuszczać dziecku, ale nie czepiaj się szczegółów.
• Dziecko z depresją boi się ujawniać to, co przeżywa. Zwykle sądzi, że i tak nikt go nie zrozumie. Boi się doświadczyć odrzucenia, wyśmiania, krytyki. Dlatego też próbuj zmienić jego myślenie poprzez wykazanie zrozumienia dla takich zachowań, jak smutek czy gniew oraz odejdź od systemu kar i nagród, pretensji czy obrażania się na siebie. Być może dziecko rozładuje wówczas emocje i powie, co czuje, co wpłynie pozytywnie na leczenie.
• Delikatnie zachęcaj dziecko do aktywności fizycznej, które podnosi poziom endorfin (hormonów szczęścia).