Czym jest depresja i jak się objawia?
Zgodnie z danymi dostarczanymi przez WHO (Światową Organizację Zdrowia) depresja jest obecnie najczęstszych zaburzeniem psychicznym, gdyż dotyka nawet kilkunastu procent osób dorosłych na świecie. Depresja charakteryzuje się utrzymywaniem się przez min. 2 tygodnie zaburzenia nastroju (obniżenia nastroju). Osoba chora może na pozór wydawać się radosna, natomiast spada u niej zainteresowanie czynnościami dotychczas sprawiającymi przyjemność. Poza odczuwaniem smutku, depresja u wielu pacjentów powoduje niezdolność do podejmowania wielu codziennych czynności.
Jakie są objawy depresji?
Depresja objawia się następującymi symptomami:
- nadmierna senność bądź bezsenność,
- uczucie niepokoju i lęku,
- poczucie braku sensu, beznadziejności,
- zaniżone poczucie własnej wartości,
- ciągłe zmęczenie, brak energii,
- zaburzenia apetytu (zwiększony lub zmniejszony),
- obniżone zdolności koncentracji uwagi,
- spowolnienie psychoruchowe (lub odwrotnie - nadaktywność),
- poczucie winy,
- ciągłe zamartwianie się,
- myśli samobójcze.
W rozwoju depresji kluczowe znaczenie mają 3 czynniki: biologiczne, społeczne i psychologiczne. Rozpoznanie choroby polega na indywidualnym wywiadzie oraz ocenie ogólnego stanu zdrowia psychicznego przez psychiatrę. Poza objawami depresji, istotne są również informacje na temat ewentualnych chorób współistniejących czy stosowanych leków oraz stylu życia. W rozpoznaniu niekiedy konieczne jest wykonanie badań, np. na poziom witaminy D czy poziomy hormonów tarczycy.
W przypadku zaobserwowania objawów depresji, konieczna jest natychmiastowa konsultacja z lekarzem. Depresja jest bowiem poważną chorobą śmiertelną.
Jakie są ogólne zasady leczenia przeciwdepresyjnego?
W leczeniu depresji najważniejsza jest współpraca pacjenta z lekarzem psychiatrą. Chory nie może sam decydować o modyfikacjach leczenia, ale mówić o swoich obawach lekarzowi. Jeśli mówimy o konieczności przyjmowania leków w terapii depresji, z reguły są to leki na receptę, zatem kontrola przez lekarza jest choćby pod tym względem niezbędna.
Przy dobieraniu metody leczenia oraz preparatu antydepresyjnego (antydepresantu) dla konkretnego pacjenta, lekarz bazuje na następujących zasadach:
- im większa dawka leku, tym większe ryzyko skutków ubocznych i wyższy koszt terapii, dlatego leczenie rozpoczyna się od stosowania najmniejszej skutecznej dawki leku,
- ocena skuteczności leczenie po upływie min. 2-4 tygodni (leki przeciwdepresyjne nie działają natychmiast - konieczne jest, aby zaszły złożone procesy komórkowe),
- zmiana leku po 6-8 tygodniach, jeśli mimo maksymalnej dawki leku nie ma poprawy (najpierw dobiera się lek z tej samej grupy, a w razie niepowodzenia terapii sięga się po lek z innej grupy),
- po wystąpieniu pierwszego epizodu depresji, pacjent powinien przyjmować leki przez minimum 6 miesięcy od ustąpienia objawów,
- jeśli doszło do kolejnego epizodu depresji, przyjmowanie leków powinno trwać dłużej, do 2 lat od momentu ustąpienia objawów,
- jeśli u pacjenta wystąpił trzeci epizod depresji, często lekarz decyduje o stosowaniu leków na stałe (przewlekle).
Główne grupy leków antydepresyjnych
Wraz z rozwojem medycyny dostępne są coraz skuteczniejsze i bezpieczniejsze leki przeciwdepresyjne, dlatego lekarze mają możliwość optymalnego dopasowania preparatu do pacjenta. Leki antydepresyjne dzieli się na grupy pod względem ich mechanizmu działania przeciwdepresyjnego. Poszczególne leki mogą wpływać na konkretne nieprawidłowości w ilości neuroprzekaźników w OUN (ośrodkowym układzie nerwowym). W przebiegu depresji obserwuje się np. obniżony poziom serotoniny, noradrenaliny lub dopaminy. Przyjmowanie leków na depresję nowej generacji wiąże się z występowaniem mniejszego ryzyka związanego ze stosowaniem tego typu preparatów, niż jeszcze kilkanaście lat temu.
Selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI)
Zwykle grupą leków przeciwdepresyjnych pierwszego rzutu jest SSRI. Do tej grupy należą takie substancje, jak: citalopram, fluoksetyna, paroksetyna, escitalopram, sertralina oraz fluwoksamina. Leki te powodują blokadę transportu serotoniny z powrotem do komórki nerwowej, czego efektem jest wzrost stężenia tego neuroprzekaźnika w mózgu. Leki SSRI mają dodatkowo działanie przeciwlękowe (często w depresji występują zaburzenia lękowe, zatem SSRI mogą działań na obie dolegliwości).
Do skutków ubocznych, które mogą wystąpić po stosowaniu selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny należą:
- zaburzenia pracy układu pokarmowego,
- bezsenność lub nadmierna senność,
- zaburzenia seksualne,
- zmiany masy ciała,
- hiponatremię,
- skłonność do krwawień,
- zespół serotoninowy (występuje w sytuacji, gdy serotoniny jest za dużo; zespół serotoninowy daje takie objawy, jak splątanie, śpiączka, gorączka, przyspieszenie akcji serca, drżenia, biegunka - stan ten wymaga leczenia w szpitalu i natychmiastowej interwencji medycznej).
Inhibitory wychwytu serotoniny i noradrenaliny (SNRI)
Inhibitory wychwytu zwrotnego noradrenaliny i serotoniny to grupa leków powodująca, że w mózgu zwiększa się stężenie serotoniny oraz noradrenaliny. Do inhibitorów wychwytu noradrenaliny i serotoniny zalicza się: milnacipran, wenlafaksynę oraz duloksetynę. Leki te mają również działanie przeciwbólowe. Stosowania inhibitorów zwrotnego wychwytu serotoniny i noradrenaliny wykazuje podobne możliwe skutki uboczne, jak w przypadku przyjmowania leków z grupy SSRI. Dodatkowo może dojść do podwyższenia ciśnienia tętniczego (dlatego też nieuregulowane nadciśnienie tętnicze jest przeciwwskazaniem do stosowania SNRI).
Trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne (TLPD)
TLPD to grupa leków, których obecnie raczej nie stosuje się w leczeniu depresji. Leki z tej grupy były wykorzystywane do lat 90. XX wieku, ale obecnie, z powodu licznych działań niepożądanych, rzadko się po nie sięga, chociaż są przypadki, gdy okazują się jedynymi skutecznymi lekami łagodzącymi objawy depresyjne u osób, które wcześniej przyjmowały preparaty z innych grup. TLPD to leki przeciwdepresyjne wpływające na poziom serotoniny i noradrenaliny (hamują ich wychwyt, podobnie, jak poprzednie grupy leków), ale przy tym działają także na inne receptory, co powoduje szereg działań niepożądanych tej grupy leków, takich jak zmniejszenie ostrości widzenia, nagły spadek ciśnienia tętniczego, trudności z oddawaniem moczu, hipotonia ortostatyczna, suchość w jamie ustnej, zaburzenia koncentracji, nadmierna senność. Do leków TLPD zalicza się: klomipraminę, doksepinę, dezipraminę, nortryptylinę, imipraminę. Przy stosowaniu trójpierścieniowych leków przeciwdepresyjnych obserwuje się również działanie przeciwbólowe.
Inhibitory monoaminooksydazy (IMAO)
W leczeniu zaburzeń depresyjnych jest możliwość stosowania inhibitorów monoaminooksydazy, a jednym z takich leków jest moklobemid, który należy do odwracalnych inhibitorów monoaminooksydazy typu A (jest ona enzymem rozkładającym neuroprzekaźniki w ośrodkowym układzie nerwowym: serotoninę, noradrenalinę i dopaminę). Blokowanie działania monoaminooksydazy A powoduje wzrost zwiększenia poszczególnych neuroprzekaźników w mózgu, co w efekcie pozwala na złagodzenie lub całkowite pozbycie się objawów depresji. Moklobemid może powodować takie skutki uboczne, jak bóle głowy, uczucie niepokoju, zaburzenia ciśnienia tętniczego i rytmu serca, zawroty głowy. Lek ten wchodzi ponadto często w interakcje z innymi lekami.
Inne leki przeciwdepresyjne
Istnieją jeszcze inne leki przeciwdepresyjne charakteryzujące się odmiennym mechanizmem działania. W większości przypadków efekt działania polega na zwiększeniu stężenia serotoniny i/lub noradrenaliny w mózgu (ewentualnie także dopaminy) lub bezpośrednie oddziaływanie na receptory adekwatne dla tych neuroprzekaźników. Są także leki, które dodatkowo - przez pobudzenie receptorów melatoniny - mogą imitować jej działanie (melatonina odpowiada za regulację cyklu dobowego sen-czuwanie; w przebiegu depresji często rytm ten jest zaburzony, co objawia się nadmierną sennością lub bezsennością).
Pozostałe leki stosowane w leczeniu depresji
Poza lekami przeciwdepresyjnymi, w leczeniu depresji stosuje się nierzadko także leki przeciwlękowe (zwykle z grupy benzodiazepin). Jeśli u pacjenta występują objawy psychotyczne lub depresja lekooporna, jest to wskazanie do przyjmowania atypowych leków przeciwpsychotycznych (głównie olanzapliny lub kwetiapiny).
Ponadto na początku leczenia depresji poza lekiem przeciwdepresyjnych lekarz niekiedy decyduje także o włączeniu leków uspokajających, nasennych i innych, stanowiących wspomaganie łagodzenia objawów choroby.
Leczenie depresji u kobiety w ciąży
W przypadku kobiet w ciąży z depresją, temat leczenia farmakologicznego niestety nie jest do końca zbadany pod kątem bezpieczeństwa. Poszczególne leki różnią się między sobą stopniem bezpieczeństwa dla płodu, przy czym nie ma obecnie pewności, czy zastosowanie danego leku przeciwdepresyjnego jest w pełni bezpieczne. Z tego względu kobieta, która przyjmuje leki przeciwdepresyjne powinna stosować skuteczne metody antykoncepcyjne, a przed zajściem w ciążę odstawić lek na depresję, ustalając z psychiatrą moment i tempo odstawienia. Jeśli mimo wszystko kobieta biorąca lek przeciwdepresyjny zajdzie w ciążę, powinna niezwłocznie udać się do swojego psychiatry. Lekarz zdecyduje o utrzymaniu leku, jego odstawieniu lub zmianie na inny, co zależy głównie od trymestru ciąży i stosowanego typu leku.
Od czego zależy wybór leku przeciwdepresyjnego?
Wybór leku przeciwdepresyjnego opiera się przede wszystkim na szczegółowym wywiadzie przeprowadzonym przez lekarza psychiatrę z pacjentem. Na ten podstawie lekarz jest w stanie dobrać najbardziej odpowiedni lek. Zwykle lekami pierwszego rzutu są należące do grupy selektywnych inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny lub wychwytu zwrotnego noradrenaliny.
Najważniejsze objawy, które pozwalają na optymalny wybór leku to głównie objawy depresyjne. U jednych pacjentów np. występuje silny niepokój, zaburzenia snu, a nawet dolegliwości bólowe, a u innych pobudzenie, zwiększenie apetytu czy masy ciała. Istotne jest, aby mówić lekarzowi o wszystkich stosowanych lekach, suplementach diety, ziół czy używek, ponieważ leki przeciwdepresyjne wchodzą w wiele interakcji z innymi substancjami czynnymi, co zwiększa ryzyko działań niepożądanych lub nawet stosowanie danego leku jest wręcz przeciwwskazane.
Podczas kolejnych wizyt pacjent powinien zgłaszać lekarzowi działania niepożądane lub objawy, które są trudne do zaakceptowania (np. zaburzenia seksualne typu zaburzenia libido czy erekcji - warto o tym powiedzieć, ponieważ są też leki przeciwdepresyjne, które nie wpływają na ten obszar i mogą rozwiązać problem).
Ciekawostka! Na pierwszy wdrożony lek przeciwdepresyjny reaguje korzystnie średnio 50-70% osób. U pozostałych pacjentów występuje konieczność zmiany leku, modyfikacji dawki lub zastosowania dodatkowego preparatu.
Leki na depresję - dawkowanie
Chory na depresję powinien, podobnie jak w kwestii wyboru metody leczenia, stosować się do zaleceń lekarza w aspekcie dawkowania leku. Lekarz przy ustalaniu dawkowania bierze pod uwagę wiele czynników, m.in. zestaw objawów depresyjnych, choroby współistniejące, styl życia, stosowanie innych leków. Zwykle jednak początek leczenia oznacza przyjmowanie minimalnej, potencjalnie skutecznej dawki leku, aby minimalizować ryzyko rozwoju skutków ubocznych. Decyzję o zwiększeniu dawki lekarz może podjąć po 2-4 tygodniach od rozpoczęcia terapii, ponieważ leki na depresję wpływają na procesy komórkowe i wcześniejsza ocena ich skuteczności może nie być miarodajna (potrzeba czasu, aby lek zaczął w pełni działać).
Jeśli po upływie 6-8 tygodni przyjmowania maksymalnej dawki danego leku nie widać poprawy u pacjenta, jest to wskazaniem do zmiany leku na inny z tej samej grupy. Jeśli taka zmiana nie daje efektów, po kolejnych kilku tygodniach lekarz zwykle wdraża preparat z innej grupy.
Zmiana dawkowania oraz odstawienie leku zawsze powinno przebiegać na zalecenie i pod kontrolą lekarza, aby uniknąć np. objawów odstawiennych, które mogą być niebezpieczne dla zdrowia chorego.
Czy leki przeciwdepresyjne uzależniają?
Wiadomość o konieczności wdrożenia leczenia farmakologicznego nierzadko powoduje u pacjentów strach przed uzależnieniem od leków przeciwdepresyjnych. Jest to obawa bez podstaw, ponieważ leki przeciwdepresyjne nie są uzależniające, natomiast możliwość wystąpienia po ich odstawieniu objawów odstawiennych wynika z tego, że wpływają na szlaki neuroprzekaźnicze w mózgu, które nagle zostają pozbawione dostarczanej dotychczas substancji. Muszą zatem dostosować się do nowego stanu, co powoduje szereg nieprzyjemnych objawów. Nie ma jednak wśród nich głodu substancji czy trudnej do opanowania chęci ponownego jej zażycia, jak w przypadku zespołu abstynencyjnego po odstawieniu używek.
Jak szybko widać efekty stosowania leków na depresję?
Jeśli lek jest odpowiednio dobrany, wyraźna poprawa nastroju jest obserwowana zwykle po min. 2-3 tygodniach, natomiast często już na początku leczenia widoczne jest zmniejszenie poziomu lęku. Takie działanie niekiedy powoduje u pacjentów z myślami samobójczymi większą tendencją do ich realizacji (zmniejsza się lęk, ale nadal pozostają inne objawy depresji), dlatego w tym czasie bliscy chorego powinni być szczególnie czujni. Jeśli występuje duże ryzyko samobójcze, lekarz zaleca rozpoczęcie terapii w szpitalu pod okiem specjalistów.
Co warto wiedzieć o lekach na depresję? Podsumowanie
- Depresja to choroba, którą należy leczyć farmakologiczne. Taka terapia w większości przypadków jest skuteczna, powodują całkowite ustąpienie objawów.
- Leki przeciwdepresyjne nie wykazują potencjału uzależniającego.
- Odpowiednio dobrany do pacjenta lek antydepresyjny nie powoduje otumanienia.
- Leki przeciwdepresyjne nie działają od razu - wymaganych jest wiele tygodni, aby zauważyć wyraźne ustępowanie objawów, co jest spowodowane stopniowym rozwijaniem się działania leku.
- Jeśli lek na depresję będzie stosowany nieregularnie, nie wykaże działania terapeutycznego.
- Efekty działania leków przeciwdepresyjnych są widoczne najwcześniej po 2-3 tygodniach. Po tym czasie lekarz ocenia skuteczność farmakoterapii, przy czym pełne działanie leku rozwija się zwykle w ciągu 4-8 tygodni od rozpoczęcia stosowania (u osób starszych może to potrwać jeszcze dłużej).
- Leczenie depresji to proces długotrwały, który wymaga kontynuacji jeszcze długo PO USTĄPIENIU OBJAWÓW (6-12 miesięcy lub nawet przewlekle do końca życia).
- Przedwczesne odstawienie leków stwarza istotne ryzyko nawrotu choroby.
- Nagłe odstawienie leku przeciwdepresyjnego może spowodować objawy odstawienne, co nie ma jednak związku z uzależnieniem.
- Leki przeciwdepresyjne często wchodzą w interakcje z innymi lekami, także kupowanymi bez recepty (ziołami, suplementami).
- Niektóre leki na depresję mogą wpływać na zdolność prowadzenia samochodu oraz obsługi maszyn.
- W niektórych chorobach stosowanie pewnych leków antydepresyjnych może być przeciwwskazane.
- Leki przeciwdepresyjne mogą powodować działania niepożądane, przy czym w przypadku leków nowej generacji większość objawów ubocznych pojawia się tylko podczas włączania preparatu i ustępuje po kilku-kilkunastu dniach (lub nasilenie jest znacznie zredukowane).
- U niektórych pacjentów (zwłaszcza chorujących na depresję wraz z zaburzeniami spektrum dwubiegunowego) może dojść po pewnym okresie farmakoterapii do stanów euforii, gdy działanie leku okazuje się zbyt silne. Objawami jest: pobudzenie, rozdrażnienie, mania, hipomania. Taki stan wymaga niezwłocznego kontaktu z psychiatrą.
